Вольга Шпарага

Навошта патрэбныя філосафы? Хто ідзе па нефармальную адукацыю? І чым беларускія студэнты адрозніваюцца ад «больш заходніх»? Распыталі пра гэта Вольгу Шпарагу – філосафку, кандыдатку філасофскіх навук, кіраўніцу канцэнтрацыі «Сучаснае грамадства, этыка і палітыка» ў European College of Liberal Arts in Belarus (ECLAB).

 

 Гераіня:  Вольга Шпарага, 45 год. Вывучала філасофію ў Беларусі і Германіі. Выкладала ў Еўрапейскім гуманітарным універсітэце (ЕГУ) у Менску і Вільні з 2001 па 2014 гады. Стажыравалася ва ўніверсітэтах і навуковых цэнтрах розных еўрапейскіх краін і ЗША. Цяпер уваходзіць у навуковую раду часопісаў The Ideology and Politics Journal, The Interlocutor і pARTisan, а таксама філасофскай кніжнай серыі «Libri Nigri». Апошняя кніга Вольгі Шпарагі «Супольнасць-пасля-Халакосту: на шляху да грамадства інклюзіі» выйшла ў серыі «ECLAB books» у канцы 2018 года.

 

Сайт    FB    Twitter    ВК    YouTube    Instagram

 

 

 Чаму грамадству патрэбныя філосафы 

– Цяпер выкладанне філасофіі ў БДУ асацыюецца з Вадзімам Гігіным. Гэта вельмі дрэнная асацыяцыя, паколькі ён не філосаф, ён – гісторык, ідэолаг. Гэта вельмі нагадвае тыя ўзоры філасофіі, якія былі ў савецкі час, калі яна абслугоўвала ідэалогію. Філасофія ж – гэта прастора для крытычнай думкі, для свабоднай думкі. Але атрымліваецца, што ў дзяржаўных інстытуцыях для яе няма месца. Ёсць месцы на асобных пляцоўках: Ігар Бабкоў асацыюецца з «Беларускім Калегіюмам», Павел Баркоўскі цяпер робіць розныя праекты, звязаныя з літаратурай, ECLAB падае шэраг філасофскіх курсаў, якія вядуць Аляксандр Адамянц, Лідзія Міхеева і я. За межамі дзяржінстытуцый філосафы спрабуюць выконваць гэтую місію крытычнага погляду на грамадства, на важныя працэсы, падзеі. Але, на мой погляд, асобныя філосафы недастаткова бачныя ў Беларусі. Калі ўзяць, напрыклад, Германію, то там філосафы – такія інтэлектуалы, якія бачныя ў грамадстве разам з палітычнымі экспертамі, культурнымі аналітыкамі.

Сучасны нямецкі філосаф Юрген Хабермас сказаў, што «задача філосафа – своечасова пачуць важнае». Задача філасофіі – бачыць балючыя кропкі і знаходзіць спосабы пра іх расказаць. Расказаць так, каб гэта было звязана з сэнсам чалавечага жыцця, з ладам грамадства – з тымі пытаннямі, якія мы часта выцясняем са свайго жыцця. У Славоя Жыжэка, напрыклад, атрымоўваецца такія важныя пытанні, як той жа сэнс жыцця, звязаць з кінематографам, літаратурай, сацыяльнымі падзеямі.

«Функцыя філасофіі – падвяргаць усё сумневу, казаць, што адбываецца, і прапаноўваць паняцці, якія дапамагаюць назваць тое, што адбываецца»

Філосаф – гэта той, хто стварае сувязь паміж рознымі дысцыплінамі, рознымі сферамі, рознымі выказваннямі пра палітыку, пра грамадства. Кожны спецыяліст у першую чаргу знаходзіцца ў сваёй дысцыпліне: сацыёлаг – у сваёй, палітолаг – у сваёй, тэарэтык мастацтва – у сваёй. А філосаф змяшчае, напрыклад, палітыку ў эпіцэнтр грамадскіх дыскусій, у гістарычны кантэкст, параўноўвае, як палітыка асэнсоўвалася ў розных культурах, можа прааналізаваць, што мастакі кажуць пра палітыку. Мне здаецца, палітолагу не прыйдзе ў галаву звярнуць увагу на мастака, каб асэнсаваць палітыку, а філосаф можа гэта зрабіць. Можна тут згадаць Ёзэфа Бойса, напрыклад, – нямецкі мастак, які быў сузаснавальнікам партыі «зялёных». Гэта, вядома, прэцэдэнт: мастак у палітыцы, але зварот да сферы сучаснага мастацтва ў любым выпадку пашырае наша ўяўленне пра грамадства або палітыку і дазваляе ўбачыць іх з новага боку.

Функцыя філасофіі – ставіць усё пад сумнеў, казаць, што адбываецца, і прапаноўваць паняцці, якімі тое, што адбываецца, можна назваць. Філосафы вылучаюць гіпотэзы, а потым сацыёлагі, палітолагі або даследчыкі мастацтва іх бяруць і пацвярджаюць або абвяргаюць.

 

 

«Я стала бачыць, як лёгка людзі вядуцца на тое, што нам трэба ўзброіцца, абараняць радзіму – гэтыя слоганы зусім не бяскрыўдныя»

 Над чым могуць папрацаваць філосафы ў Беларусі 

– У Беларусі цяпер ідзе дыскусія пра ЭКА. Нямецкія філосафы даўно б выказаліся на гэты конт: што азначаюць рэпрадуктыўныя тэхналогіі – як яны памянялі ўяўленне пра чалавечае быццё, пра людзей, пра грамадства. Хочацца, каб у нас была не проста тэхнічная дыскусія. Гэта тычыцца не толькі жанчын і сем’яў, якім патрэбная дапамога ў гэтым пытанні, і не толькі дзяржаўных чыноўнікаў, якія адказваюць за рэгуляванне гэтых пытанняў. Гэта тычыцца разумення супольнасці і грамадства межаў і магчымасцяў удзелу ў іх тэхналогій сёння. І менавіта філосафы могуць звязаць тэхналогіі з супольнасцю і грамадствам.

У нас моцны мілітарысцкі дыскурс. І пытанне: мы павінны мілітарысцкі дыскурс падтрымліваць або мы павінны асэнсаваць, да чаго ён вядзе? На мой погляд, ён звязаны наўпрост з тым, што не прымаецца закон аб гвалце ў сям'і або з тым, што не крытыкуецца дзедаўшчына ў арміі. Мілітарызм падтрымлівае негатыўныя з'явы, таму што легітымуе гвалт унутры краіны. Мяне мілітарызм цікавіў і да гэтага, але менавіта цяпер я стала бачыць, як лёгка людзі вядуцца на тое, што нам трэба ўзброіцца, абараняць радзіму – гэтыя слоганы зусім не бяскрыўдныя і адводзяць убок ад спроб па-іншаму вырашаць шматлікія праблемы.

Нядаўнія сацыялагічныя даследаванні паказваюць, што людзі ў Беларусі стаміліся ад патэрналісцкай дзяржавы, яны хочуць, каб большая адказнасць клалася на бізнэс. Але што гэта значыць для разумення грамадства ў цэлым? Мы сапраўды хочам прыватызацыі ўсіх без выключэння сфер, напрыклад адукацыі і аховы здароўя, і, як следства, абмежавання доступу да ключавых выгод і да годнага жыцця шматлікіх людзей і груп? Гэта могуць разглядаць сацыёлагі, але з гэтым могуць папрацаваць і філосафы.

 

 

 У чым недахопы фармальнай адукацыі 

– Нядаўна ў нас у ECLAB выкладаў выпускнік Ельскага ўніверсітэта – Давід Куркоўскі. І ён звярнуў увагу, што ён пытаецца ў студэнтаў, а студэнты не адказваюць. І ён не разумее: у чым справа? У Амерыцы нават калі ты не ведаеш, то ты ўсё роўна будзеш гаварыць. Там актыўнай пазіцыі вучаць з самага маленькага ўзросту.

У верасні 2018 года я выкладала ў Германіі ў Дзюсельдорфскім універсітэце. І я заўважыла за студэнтамі, што ў іх сфармавана гуманітарная школа. Я зразумела, што іх са школы вучаць працаваць з тэкстамі, тлумачаць, як пабудаваны тэкст і як вылучаць галоўнае ў прачытаным, як весці дыскусію, калі казаць пра тэорыю, калі пераходзіць да кейсаў. У іх школа і ўніверсітэт працуюць на тое, каб сфармаваць пэўную культуру адносін да тэксту. Іх вучаць, на што арыентавацца, на што абапірацца, як зразумець, каму давяраць, развіваюць крытычны погляд. Гэта і грамадзянская культура: калі ў цябе ёсць сур'ёзны падыход да тэксту, ты і да рэальнасці падыходзіш гэтаксама. Ты спрабуеш вылучыць самае важнае – у тэксце і ў жыцці. У залежнасці ад твайго погляду-оптыкі ты будзеш па-рознаму інтэрпрэтаваць – і тэкст, і рэальнасць.

У ECLAB часта прыходзяць студэнты, у якіх быў адзін добры выкладчык або выкладчыца, што адрозніваліся ад усіх астатніх. Таму ў іх з'явілася надзея, што можа быць іншае веданне. Яны адчулі: можна працаваць па-іншаму, ім хочацца гэтага іншага вопыту, які яны паспелі адчуць. Я падазраю, што людзі, якія з гэтым не сутыкнуліся, моцна расчараваныя, ім складана. Гэтая сістэма вельмі трывалая: цябе ў яе ўбудоўваюць з дзіцячага садка і паказваюць тваё месца. Складана ў ёй быць іншымі.

Мне здаецца, што фармальная адукацыя выконвае ідэалагічную функцыю. Ёсць выключэнні, але ў цэлым яна фармуе паслухмяных, лаяльных грамадзян. Адна наша студэнтка напісала эсэ пра тое, што галоўны настрой у студэнцкім асяроддзі – гэта апатыя. Не пратэст! Так, студэнтам і студэнткам не падабаюцца гэтыя веды, але ёсць згода на гэтую сістэму – «ну, мне патрэбны дыплом, каб увайсці ў гэтую сістэму». Сістэма адукацыі стварае ўяўленне, што нічога нельга змяніць, трэба апатычна ўбудоўвацца. Значная частка моладзі хоча з'ехаць за мяжу, таму што «тут нічога не зменіш».

«Сістэма адукацыі стварае ўяўленне, што нічога нельга змяніць, трэба апатычна ўбудоўвацца»

У фармальнай адукацыі студэнты ні на што не ўплываюць. Калі ім не падабаецца нейкі выкладчык, то яны ніяк не могуць паўплываць на змену гэтага выкладчыка. Або курсы: студэнты часта распавядаюць, што ім хацелася б іншых курсаў. Няма такіх інструментаў, якія маглі б вырашыць гэтую праблему, хоць Балонская сістэма, да якой мы фармальна адносімся, мяркуе курсы на выбар і самакіраванне студэнтаў і студэнтак. Для гэтага павінна быць анкетаванне, павінна быць зваротная сувязь, на занятках студэнты мусяць выказваць свае крытычныя заўвагі. У студэнтаў і акадэмікаў павінен з'явіцца голас і павінна быць гэтае правіла выбару ўсюды: пачынаючы з курсаў і заканчваючы рэктарам.

Студэнты знаёмяцца, пачынаюць кудысьці хадзіць і адкрываюць для сябе іншую Беларусь, і робяць гэта ў тым ліку праз унутраную супольнасць у ECLAB. Шмат у каго ёсць гэты запыт – знайсці сваю супольнасць, пашырыць супольнасць, зрабіць сваё жыццё больш цікавым, насычаным, асэнсаваным у Беларусі.

Нехта хоча далей паехаць вучыцца. Нефармальная адукацыя – гэта масток, дзе можна атрымаць прафесійны і экзістэнцыяльны «дадатак» (калі не «асноўную страву»). У нас была студэнтка Марына Сяменчанка, архітэктарка, у нас яна дабірала агульнаадукацыйныя курсы і курсы па ўрбаністыцы і паехала на магістарскую праграму па ўрбаністыцы ў Швецыі. У сваёй ВНУ ёй не хапала сацыялогіі горада, філасофскіх ведаў, сацыялагічных паняццяў, якія сёння выкарыстоўваюцца ва ўрбаністыцы. Яна прыйшла да нас, таму што навучанне на архітэктурным факультэце гэтага не дае. Іншая наша студэнтка сказала, што ў яе ВНУ выкладаюць тое, што састарэла яшчэ тады, калі яна нарадзілася.

 

 

«Усім кажуць: вось ваша месца, на большае вы не здольныя. І гэта ў большай ступені тычыцца жанчын»

 Што дае нефармальная адукацыя 

– Нефармальная адукацыя спрабуе вывесці з апатыі, паказаць, што можна жыць па-іншаму, прапанаваць нейкія альтэрнатывы. Людзі, калі яны апатычныя, пасіўныя, наўрад ці будуць шчаслівымі. І, напэўна, нефармальная адукацыя вучыць напаўняць сваё жыццё сэнсамі. І не толькі індывідуальнымі, але і сацыяльнымі, культурнымі, што аб'ядноўвае розных людзей. Мне здаецца, што нефармальная адукацыя не толькі пра веданне, але і пра навыкі, пра тое, што можна дзейнічаць, пра тое, што веданне можа мяняць жыццё – і асабістае, і калектыўнае.

Са шматлікімі праблемамі немагчыма змагацца паасобку. Учора мы на курсе абмяркоўвалі са студэнтамі: як у Беларусі змагацца з сацыяльнай несправядлівасцю? Не ссунеш, не зменіш гэтыя вялікія інстытуцыі. Яны прасякнутыя іерархіямі, і што б ты ні рабіў – на працоўным месцы або ў сям'і, – без разумення гэтага і барацьбы за іншыя суадносіны ты будзеш гэтыя іерархіі прадукаваць. А яны, акрамя ўсяго іншага, звужаюць наш патэнцыял. І хтосьці не можа наогул за межы гэтай падпарадкаванай пазіцыі выйсці. Усім кажуць: вось ваша месца, на большае вы не здольныя. І гэта ў большай ступені тычыцца жанчын, бо мы бачым, як мала жанчын-кіраўніц. Аднак тыя, хто дамагаюцца поспехаў, таксама наўрад ці здольныя змяніць парадак, таму што ў іерархічнай сістэме рух уверх звязаны са знявагай падначаленых.

І што рабіць? Я лічу, што трэба змагацца, ствараючы і пашыраючы супольнасці ўзаемапавагі, а таксама ўзаемадзейнічаць з іншымі супольнасцямі. Паасобку складана нешта змяніць. Можна паасобку пачаць, але трэба быць нацэленым на тое, каб знайсці аднадумцаў – і падтрымліваць свае ідэі і каштоўнасці разам.

 

Фота: Віялета Саўчыц