«Усё ідзе праз цела»: інтэрв'ю з Ірынай Ануфрыевай

 

Хто вы, Ірына?

 – Як бы самі прадставілі сябе: мастачка, перформерка, харэографка, танцорка? 

– Пытанне складанае. Нейкага аднаго вызначэння, напэўна, не існуе. Мастацкі шлях для мяне жывы: я адначасова ствараю работы і цікаўлюся рознымі формамі мастацкіх практык, дазваляючы працы прыняць тую форму, у якой яна ў дадзены момант часу мае патрэбу.

Калі браць фактычна, то я з 7 гадоў займалася танцамі, скончыла харэаграфічнае аддзяленне школы мастацтваў, дзе празаймалася 8 гадоў, потым была вучаніцай у тэатры «Інжэст», затым вучылася і танцавала буто ў шведскай SU-EN Butoh Company.

Але з самага дзяцінства ў мяне былі цікавасць і жаданне змяніць харэаграфічнае аддзяленне на мастацкае. У больш дарослым стане я шмат пра гэта разважала, некалькі разоў спрабавала не працаваць з целам, не займацца танцам і рухам, змяніць кірунак у прафесіі, але нічога ў мяне з гэтага не атрымалася. Прасканаваўшы сябе, я зразумела, што якія б работы і ў якой бы форме я ні стварала, усё роўна цела з'яўляецца галоўным інструментам. У любой працы так ці інакш цэнтральнай кропкай будзе цялеснасць, нават падчас яе адсутнасці. Успрыманне свету, мастацкая мова – усё гэта ідзе праз цела.

«Успрыманне свету, мастацкая мова – усё гэта ідзе праз цела»

 – Ці можна сказаць, што перформанс для вас – гэтая тая форма мастацкага выказвання, дзе злучаецца мова візуальнага мастацтва і цялесная практыка? 

– Ну я б не сказала, што займаюся перформансам: фактычна я зрабіла толькі некалькі прац. Тут добра было б разабрацца з паняццямі. Перформанс на англійскай і рускай мовах мае розныя вызначэнні. Перформанс для англамоўнага свету – гэта выступ, нейкае сцэнічнае дзеянне. А арт-перформанс – гэта тое, што мы маем на ўвазе, калі кажам «перформанс». Тое, што я рабіла і ствараю, хутчэй можна назваць solo dance performances. Я вельмі хацела развівацца як харэограф. Можа быць, гэта не самы мой моцны бок, але мне хацелася б навучыцца думаць як харэографка.

 – Чаму? 

– Харэаграфія для мяне падобная да філасофствавання. Як пісьменнік піша кнігу, як кінарэжысёр бачыць драматургію, так і харэограф павінен мець прасторавае мысленне і працаваць не толькі з гэтай прасторай, але таксама з адчуваннем прасторы як часу. А гэта ўжо тонкая ментальная праца. Так як я сама звычайна прысутнічаю ў сваіх «працах», то мне складана выбудаваць гэтую дыстанцыю. Я цікаўлюся філасофіяй, разважаю над рознымі паняццямі, таму харэаграфія для мяне – гэта, перш за ўсё, прастора думкі.

У працы, якую я прадстаўляю ў галерэі «Ў» і якая была зробленая сумесна з галерэяй, значна больш прасторы думкі, чым прасторы, праяўленай у форме. Падчас перформансу ў аўторак, 10 ліпеня, утоена будзе значна больш, чым паказана.

 

 

Замест танцаў

 – З аднаго боку, для вас цела – гэта інструмент, з другога – форма мастацкага выказвання. Наколькі ўніверсальная мова цела ў кантэксце выставы сучаснага мастацтва? Ці можа наогул цела быць тым універсальным кодам, які дапамагае гледачу разгадаць тую ці іншую працу? 

– Разгледзім танцавальны перформанс: да прыкладу, 30-хвілінны спектакль, дзе я ствараю сцэнічную працу і цела змяшчаецца ўнутры пэўнай прасторы. Там я як аўтар, як харэограф і як танцорка ствараю пэўную мову, слоўнік гэтага канкрэтнага спектакля. І многае залежыць ад таго, наколькі глядач, які прыйшоў убачыць працу, адукаваны і чулы, наколькі ён падрыхтаваны. Кожны чалавек пры гэтым будзе счытваць нешта сваё.

Але бываюць і альтэрнатыўныя працы – тыя, у якіх цела з'яўляецца не проста інструментам, але становіцца філасофскім паняццем. У гэтым выпадку цела – гэта тое, на што накіраваны чыйсьці погляд, і тое, праз што адначасова я гляджу на свет і падключаю філасофскія тэксты, мастацкія і музычныя творы. Напрыклад, праца з музыкай. Калі я бачу гук, у мяне ёсць пэўнае цялеснае ўспрыманне – не рэакцыя, а менавіта ўспрыманне праз сваё цела. Таму цела становіцца галоўным цэнтрам успрымання ўсяго свету. І гэта не проста набор органаў разам са свядомасцю, гэта разумнае цела.

Наступны крок – гэта прастора. Для мяне яна з'яўляецца вельмі важнай. Я хвалявалася за сваю працу, якая будзе прадстаўлена ў галерэі «Ў», таму што Валянціна з Ганнай (Валянціна Кісялёва – куратарка і дырэктарка, Ганна Чыстасердава – арт-дырэктарка) стваралі экспазіцыю фактычна без майго асабістага ўдзелу. Іншымі словамі, гэтая праца была створана і змешчана ў прастору іншымі людзьмі. Звычайна для мяне вельмі важна ўвайсці ў прастору, змясціць сябе ў яе і з дапамогай цела і свядомасці аднавіць там сваю працу, зразумець, дзе і якім чынам яна можа ў гэтай канкрэтнай прасторы здарыцца.

«У залежнасці ад таго, наколькі твая ўласная прастора інтэлігібельная і адчувальная, ты заўсёды можаш убачыць больш»

Само цела для мяне таксама з'яўляецца прасторай. Але калі ў экспазіцыйную прастору могуць увайсці ўсе, то ўспрыняць унутраную прастору – цела знутры – магу толькі я. Мая задача ў рамках перформансу ў галерэі «Ў» – нейкім неверагодным высілкам нябачных сіл адлюстраваць гэтую ўнутраную прастору, дазваляючы гледачу адчуць яе.

І калі праца адбылася, калі яна змагла прагучаць у той ці іншай прасторы, трансфармаваць яе, гэта азначае, што ў ім будзе створаны сэнс, і з гэтага часу яна будзе жыць абсалютна іншым рытмам.

Таму так, адказваючы на вашае пытанне, цела – гэта не самая ўніверсальная мова. Як чорны квадрат Малевіча для кагосьці – проста геаметрычная фігура на белым фоне. Але ў залежнасці ад таго, наколькі твая ўласная прастора інтэлігібельная і адчувальная, ты заўсёды можаш убачыць больш. У сваіх працах я стараюся пакідаць сутнасць, прыбіраючы ўсё астатняе.

 – Перформанс, які вы прадставіце 10 ліпеня, называецца «Замест танцаў» і адсылае да праекта Людмілы Русавай «Месца танцаў». Гэта гульня слоў? 

– У нейкай ступені так. Гэта быў праект Людмілы Русавай у галерэі «Нова» ў 2003 годзе. Маю працу мы стваралі разам з галерэяй «Ў», і ў дадзеным выпадку гэта калаж маіх работ, у якіх гучыць Русава. То-бок я стварыла само «месца танцаў» – куб, напоўнены зямлёй, дзе будзе адбывацца перформанс, – гэта прастора пустаты. Маю працу можна было назваць і «У месцы танцаў», і «Замест танцаў». На англійскай мове яна гучыць як «In the Place of Dance».

 

 

Пра Людмілу Русаву

 – Ваш перформанс – гэта трыб'ют мастачцы Людміле Русавай, без якой немагчыма ўявіць гісторыю сучаснага беларускага мастацтва? Ці гэта мажлівасць на некаторы час усталяваць сувязь, прысутнасць у прасторы важнага для вас чалавека? 

– Гэтае пытанне павінна быць зададзена і мне, і галерэі «Ў». Калі адкажу і я, і яны, адказ будзе поўным. Растлумачу чаму. Для мяне прастора цела – гэта вельмі ўнутраная сутнасць, таму я не магу змясціць Русаву ў пэўны выставачны кантэкст і прастору беларускага мастацтва ў цэлым, каб зразумець і паказаць, наколькі значнай была яе постаць. А яна была абсалютна значнай. Яна была вялікай, магутнай мастачкай, аўтаркай, асобай. Яе імя павінна працягваць гучаць у беларускай прасторы, таму што ёсць усе перадумовы да таго, што гэта імя проста знікне.

Таму «Замест танцаў» – гэта праца, дзе сумяшчаецца мая вельмі асабістая ўнутраная прастора, звязаная з Людмілай Русавай і знешняя прастора, дзе Людміла Русава прысутнічае як мастак, стварыць якую мне дапамаглі куратары галерэі «Ў».

Я сустрэла Русаву, калі мне было 20 гадоў. Тады я зрабіла сваё першае публічнае выступленне – гэта быў перформанс, на які мае знаёмыя запрасілі Людмілу Русаву, і яна прыйшла.

«Мацнейшай за саму смерць з'яўляецца няздольнасць для мастака працягваць гучаць у прасторы, калі працы чутныя нават пасля смерці аўтара»

Я да гэтага часу не магу дакладна адказаць, выказаць у форме слова, якое значэнне яна мела для мяне. Яна сфармавала мяне. Гэта была сустрэча дзвюх асоб, двух мастачак. У маёй унутранай прасторы свету ёсць калоны, на якіх трымаецца ўвесь мой свет – мяне як асобы, як чалавека і як мастачкі. Так вось Русава стварыла вялікую колькасць калон, на якіх трымаецца мая асабістая прастора, сцены, арыенціры, каштоўнасці.  

З іншага боку, гэта была сустрэча двух людзей, якія абсалютна чыста і бязмежна любілі адно аднаго, хоць яна ніколі не прамаўляла такіх слоў. Гэта вельмі рэдка і ўнікальна, калі ў людзей няма аб'ектнай цікавасці або чаканняў ад іншага, а ёсць проста чысціня адносін. Таму яе сыход з жыцця – для мяне незаменная страта. Я працягваю размаўляць з ёй, працягваю чуць яе голас. Я сумую па ёй кожны дзень, але ўжо не магу прыйсці і пачуць ад яе: «Ірачка, добры дзень»...

 – Вы размаўлялі на вы? 

– Так, заўсёды.

 – Ваш пераезд у Швецыю быў звязаны са смерцю Людмілы Русавай? 

– Не. Хоць яна была ў пэўнай ступені супраць майго пераезду. Я з'ехала ў 2004-м, але, бываючы ў Менску, кожны раз да яе прыходзіла. Мы правялі тысячы гадзін разам. З 2007-га па 2010-ы ў мяне быў складаны пераломны перыяд, калі ні я, ні яна не ведалі, зламаюся я ці вытрымаю. І гэтыя апошнія тры гады перад яе смерцю мы мелі менш зносін.

Таму праца «Замест танцаў» для мяне вельмі асабістая. І калі я буду рабіць перформанс у галерэі «Ў», мая задача будзе ў тым, каб даць як мага больш прасторы Людміле Русавай. Там, дзе могуць прагучаць яе паняцці: і праблема цялеснасці, і разрыў, і адсутнасць. Ізаляцыя як выбар непрысутнасці ў публічнай прасторы. Тут шмат яе біяграфіі і тых паняццяў, якімі яна артыкулявала ў сваіх працах як мастачка.

 

 

Выбар непрысутнасці

 – Рашэнне Людмілы Русавай не прысутнічаць у апошнія гады жыцця ў публічнай прасторы беларускага мастацтва стала апошнім жэстам мастачкі. І адначасова аказала ўплыў і на наступную сітуацыю ў арт-полі. Цяпер практычна немагчыма адшукаць адзіны архіў мастачкі, даступныя толькі некаторыя працы. 

– Так, гэта трагедыя, таму што сабраць такі архіў цяпер практычна немагчыма. Трагедыя ў тым, што, нягледзячы на выбраную стратэгію ізаляцыі, праект апошняй выставы быў для яе вельмі важны. Калі мы сустрэліся, Людміла стварала серыю жывапісных работ. І я ведаю, наколькі важным для яе было зрабіць выставу або сабраць у каталог гэтыя працы. Але на той момант не было ні людзей, якія маглі з гэтым дапамагчы, ні прасторы, дзе гэта магло б здарыцца.

Яна ведала, што памірае. І, як любы аўтар, разумела, што мацнейшай за саму смерць з'яўляецца няздольнасць для мастака працягваць гучаць у прасторы, калі працы чутныя нават пасля смерці аўтара. І я ведаю, што перад сыходам яна «чысціла» сваю прастору, пазбаўляючыся ад лішняга, каб пакінуць за сабой чысты след – толькі сутнасць, толькі свае работы.

Мы бачыліся з ёй у апошні раз у лістападзе 2009-га і дамаўляліся пра сустрэчу на студзень. Тады я ўжо была ў раз'ездах. І гэта адзінае, за што я дакараю сябе: за тое, што гэтая сустрэча не адбылася па маёй віне, калі я была ў Менску праездам. І ў сакавіку 2010-га, калі мы размаўлялі і развітваліся – ужо назаўсёды, – яна сказала: «Я чакала вас у студзені... Я чакала вас увесь студзень».

Я пераехала ў Швецыю 6 сакавіка 2010 года – гэта дзень, калі мы з Людмілай Русавай развіталіся назаўсёды.

«Тут усё тое, чым я займалася, рана ці позна ператварылася б у другаснае, смешнае, млявае, і ў выніку – тупое і камічнае»

 – Беларуская прастора ў выніку выштурхнула вас так жа, як і Людмілу Русаву? 

– Русава разумела, што ў гэтай прасторы прысутнічаць немагчыма, што для аўтара, для мастака гэтая прастора нясе смерць. Таму супраць майго ад'езду яна не была. Хутчэй, не была ў захапленні ад краіны і навучання ў SU-EN Butoh Company, якую я абрала. Яна лічыла, што Швецыя, магчыма, занадта маленькая прастора. Але ехаць трэба было абавязкова, знайсці тое месца, дзе я магла б рэалізоўвацца да канца сваіх дзён. На жаль, тут, у Беларусі, можна было тыражаваць толькі адсутнасць. Каб адбыцца як аўтар, трэба было выключыць сябе з гэтага прасторы.

 – А для вас самой беларуская прастора – гэта прастора пустаты або напоўненасці? 

– І тое, і іншае. Я разумела, што ў Беларусь ужо не вярнуся. На той момант мне трэба было пачынаць з нуля, куды б я ні паехала. Але я таксама разумела, што калі застануся тут, то як мастак я не змагу сфармавацца – тут не будзе магчымасці для развіцця. Таму што тая энергія, якая можа ў нешта выліцца, тут патухне. У нулявыя ў беларускай прасторы практычна адсутнічала мова цялеснасці ў мастацтве, таму для мяне жывога асяроддзя для развіцця тут не было.

Я з'ехала з-за прафесіі. Разумела, што, нават калі не рэалізуюся ў Швецыі прафесійна, то, прынамсі, я буду знаходзіцца ў прасторы, дзе змагу думаць і развівацца як чалавек. А тут усё тое, чым я займалася, рана ці позна ператварылася б у другаснае, смешнае, млявае і ў выніку – тупое і камічнае. Таму я выбрала шлях ад'езду. Але беларуская прастора для мяне да гэтага часу напоўненая любімымі людзьмі і такой будзе заўсёды.

 

 

Каментар Валянціны Кісялёвай

Дырэктарка галерэі «Ў»

– Ірына – мастачка галерэі «Ў». Мы разважалі, якую працу хацелі б зрабіць у рамках праекта «Без выключэнняў! У працэсе», і ў размове пастаянна ўзнікала постаць Русавай, якая на Ірыну аказала вялікі ўплыў. І стала відавочным, што гісторыя Людмілы – гэта гісторыя пра выключэнне, самастойную ізаляцыю і наступнае выключэнне з публічнай арт-прасторы. Дзяржаўнымі інстытуцыямі яе постаць разглядаецца да гэтага часу як «прыкладнік», габеленшчыца... А яна вялікая, унікальная для нашай творчай прасторы. Вялікая мастачка са складаным і трагічным лёсам.

 

Перформанс Ірыны Ануфрыевай «Замест танцаў» адбудзецца ў аўторак, 10 ліпеня, з 15:00 да 20:00.

Месца: галерэя «Ў» (вул. Кастрычніцкая, 19).

Уваход: 3 рублі (па квітку на выставу «Без выключэнняў! У працэсе»).

Сустрэча з Ірынай адбудзецца ў сераду, 11 ліпеня, з 18:30 да 20:00.

 

Фота – Віялета Саўчыц