Кайся, гэта балюча: інтэрв'ю з Сашам Філіпенкам

– Сёння 3 ліпеня, Дзень незалежнасці. Наколькі Беларусь аддалілася ў гэтай незалежнасці ад 1991 года, ад «чырвонага чалавека» Алексіевіч, ад чалавека, пра якога вы пішаце ў «Чырвоным крыжы»?

– Складана меркаваць. Я пайшоў у школу 1 верасня 1991 года. Калі я цяпер гляджу відэазапісы з таго дня, заўважаю цікавую рэч: імперыя знікла, больш няма велізарнай краіны. Аднак настаўнік усё роўна застаецца савецкім чалавекам, распавядае пра сшыткі ў клетачку і лінейку. Атрымліваецца, імперыя загінула, яе фармальна няма, а людзі засталіся.

Тое ж самае назіраў сёння: я прагуляўся ад Акадэміі навук і ўбачыў краіну «людзей у цывільным». Гэта моцна ўражвае. Выходзіць, мы недалёка адышлі. Усё, што адбываецца вакол, паказвае, што «чырвоны чалавек» умоўна з 90-х да 2010-х не зусім разумеў новых умоў гульні, быў разгублены, пасля абураўся, а цяпер зноў займае сваё месца.

– Вы неяк казалі, што «Чырвоны крыж» створаны для таго, каб людзі з налепкамі «Можам паўтарыць» штосьці зразумелі і пачалі думаць. Але ці прачытаюць гэтыя людзі кнігу?

– Абсалютна слушна, яны яе не прачытаюць. І яны не пачнуць думаць. Па сутнасці, тэкст ні на што не паўплывае. У Салжаніцына і Шаламава былі мільённыя наклады кніг, але «чырвоны чалавек» нікуды не сышоў. Але гэта не скасоўвае таго, што гэтую сізіфаву працу трэба рабіць, што пра гэта трэба пісаць.

Я цвёрда перакананы: літаратура не павінна станавіцца агульнарасійскай дыктоўкай у канцы года, барочным глупствам, спаленай хаткай Прышвіна. Асабіста ў мяне зусім іншыя задачы. Літаратура павінна быць лаканічнай і дакументальнай, у яе мусіць быць нейкая задача і адказнасць. У маёй новай кнізе ёсць момант, калі я апісваю ўбіты ў зямлю крыж, і гэта, з аднаго боку, важны ўрывак, а з іншага – паказальны.

– Як стваралася кніга?

– Усё пачалося з таго, што на адной з прэзентацый да мяне падышоў Канстанцін Багуслаўскі і прапанаваў дасылаць гістарычныя дакументы. Але з таго, што ён дасылаў, не складвалася якая-небудзь гісторыя. Там былі лагерныя дакументы, якія безумоўна ўражваюць, але я не разумеў, што можна з гэтага зрабіць.

Аднойчы, калі я збіраўся ісці ў душ, мне патэлефанаваў Косця і расказаў, што знайшоў два дакументы, у якіх «Чырвоны крыж» піша, што пачынаецца вайна, а ім не адказваюць. Я пайшоў у душ і там, як азарэнне, у мяне ў хвіліну склалася ўся гісторыя. Далей мы пачалі шукаць дадатковыя звесткі, раскручваць сюжэт.

«Я супраць абагульненняў. Усе мы розныя»

У Расіі нам адмовілі ў выдачы патрэбных матэрыялаў. Абсурд заключаецца ў тым, што многія дакументы, якія мы шукалі, былі рассакрэчаныя яшчэ ў эпоху Ельцына, але пасля іх зноў схавалі.

У Расіі не ўмеюць каяцца і не хочуць каяцца, наогул не бачаць у гэтым неабходнасці, таму што ўяўляюць гэта як слабасць. Аднак усё наадварот. Нядаўна я бачыў хлопчыка ў Германіі, які страціў прытомнасць ад слоў настаўніка на экскурсіі ў лагеры смерці Дахау. А ў Расіі мы бачым лагер «Пермь-36», перароблены з лагера памяці ў месца, дзе распавядаюць пра тое, як там усё было добра.

Думаю, што ў мазгах людзей ва ўладзе лічыцца, што гэта плюс-мінус норма: так, Сталін быў крывавым тыранам, але ён пабудаваў дарогі. Мне здаецца, для таго, каб пабудаваць дарогі, не патрэбныя працоўныя лагеры. Краіна ўсё больш вяртаецца назад. Калі Пуцін у пачатку свайго праўлення асуджаў сталінскі рэжым, то цяпер ён кажа, што распад СССР – вялікая трагедыя, а Сталіна ўжо нельга так адназначна ацэньваць.

– Можа, быў абраны не той метад, каб казаць штосьці ў эпоху постпраўды?

– Мне здаецца, калі ў эпоху постпраўды вы пачынаеце дзейнічаць метадамі постпраўды, то ўсё адно працуеце на постпраўду.

Мы жывем у такія часы: хто гучней крычыць, той і мае рацыю. Гэта звязана з тым, як сацыяльныя сеткі змянілі наш свет. Цяпер усё атрымліваюць галасы. Напрыклад, мы бачым, што Святлана Алексіевіч піша пост, і пад ім з'яўляецца каментар. Атрымліваецца, што каментар раўназначны, падаецца, быццам гэта дзве роўныя сілы, але гэта не так.

«У мяне няма задачы штосьці змяніць, я хутчэй фіксую час»

Трэба ўсё адно адстойваць тое, што ты робіш, але, з іншага боку, разумець: гэта сізіфава праца. Хутчэй за ўсё, яна не прынясе добрага ва ўмовах, калі людзі вераць у тое, што ім паказваюць па тэлевізары, – гэта такое талстоўскае непраціўленне. На ўмоўныя 86% не трэба ўплываць: расказвай ім месяц у навінах пра ліберальныя каштоўнасці, і яны пачнуць ляпіць налепкі са сцягам ЕЗ. У іх няма свайго меркавання. Тут трэба ўзаемадзейнічаць з людзьмі, якія займаюцца гэтай прапагандай, а гэта ўжо значна складаней: яны ж не зацікаўленыя што-небудзь мяняць. У новай сістэме ім проста не будзе месца.

І потым, у мяне няма задачы штосьці змяніць, я хутчэй фіксую час. «Чырвоны крыж» – гэта ж і пра сучаснасць.

Тэкст by Сяргей Шаматульскі

Фота by Віялета Саўчыц