На мінулым тыдні самая беларуская амерыканка і самая амерыканская беларуска Вальжына Морт прэзентавала ў «Кнігарні Логвінаў» доўгачаканы зборнік вершаў «Эпідэмія ружаў». Мы сустрэліся з паэткай пагутарыць пра новую кніжку, метафары, музыку і эратызм. Размова нагадвае нам музычны альбом з адказамі-трэкамі – turn on!
– Вы доўгі час жывяце не ў Беларусі. Як асэнсоўваеце краіну ў новых творах?
– Для мяне Беларусь пашыраецца не ўшыр, а ўглыб. У маёй новай кнізе вершы пабудаваныя вакол вобраза дрэва, якое расце з крыві, касцей, чалавечыны і нашай зямлі. Дрэва расце ўгару, размаўляе з намі лісцем шэптам, які нарадзіўся раней за вусны. Мне цікавы шэпт нашых мёртвых, нашых прывідаў. Гэта Беларусь невербалізаваных жыццяў, якія не хочуць знікнуць і маўчаць, каб мы іх пачулі.
– Што здарылася з вашымі кнігамі ў перыяд з 2005 па 2017?
– Паміж 2005 і 2017 у мяне выйшлі кніжкі ў ЗША, Нямеччыне і Швецыі. У «Эпідэміі ружаў» ёсць вершы з гэтых кніжак, і трэць з іх – новыя. У першую чаргу паэт – гэта вушы і вочы. Я ўважліва сачу за прывідамі, слухаю сваіх мёртвых. Яны жывуць сярод нас. Іх прысутнасць можна пабачыць на нашых тварах.
– Мёртвыя – гэта продкі або гэта нейкая метафара?
– Я не бачу розніцы паміж рэальнасцю і метафарай. Літаратура змешвае памяць і ўяўленне так, што немагчыма адрозніць адно ад аднаго. У нашай прыродзе так і ёсць: памяць не можа існаваць без уяўлення, а ўяўленне не можа існаваць без памяці. Гэтыя два паняцці існуюць разам.
Разам яны шукаюць нейкую форму: літаратурную, музычную, кінематаграфічную. Тут няма розніцы. Наогул паэзію і літаратуру я бачу як навуку. Біялогія чалавека, анатомія чалавека і літаратурная метафара існуюць для мяне ў адной прасторы.
Метафара – гэта не гуманітарная абстракцыя, а элемент навуковага падыходу да свету. Гэта жаданне знайсці матэматычную або фізічную формулу, з дапамогай якой мы скажам: «Я – гэта ты», «Ты – гэта кніга», «Кніга – гэта паліца кніг», «Паліца – гэта дрэва, з якой яна зроблена, а дрэва – гэта я». Мы ўсе звязаныя адной формулай: розныя рэчы ствараюць асобную прастору, дзе яны могуць быць адным, застаючыся пры гэтым сабою.
– Асабістае і эратычнае ў «Эпідэміі ружаў» адрозніваецца ад таго, якім яно было ў першай кнізе. Якія ўнутраныя змены адбыліся з вамі за гэты час?
Эратызм у маёй першай кнізе «Я тоненькая як твае вейкі» быў выклікам маладой дзяўчыны да пэўнай літаратурнай традыцыі, у якой для такога эратызму проста няма месца. Гэтая кніжка напісана з пазіцыі атакі і абароны (я кажу гэта зараз, але хутчэй за ўсё гэта няпраўда). Ідзеш з гэтымі эратычнымі вершамі, як на вайну. У новых творах у мяне за плячыма ўжо стаяла традыцыя, ад якой не трэба было абараняцца. Я склала традыцыю сама – з паэтаў розных часоў і моў. Паэт сам складае свой літаратурны радавод.
Я зразумела, што ў мяне няма мовы, на якой я магла б зразумець і паразмаўляць пра жаночае цела, – наша літаратура не дала мне такой магчымасці. Напрыклад, амерыканская паэзія скрозь зацыкленая на целе. Галоўнае амерыканскае пытанне – гэта пытанне крыві і расы. Галоўнае беларускае пытанне для мяне – гэта пытанне крыві і маўчання, што нацягнута ў зямлі і паветры, як нерв.
«У першую чаргу паэт – гэта вушы і вочы»
Калісьці я прыехала па стыпендыі на маленькую выспу Зюльт. Зусім пусты ландшафт: пясок і вада, вецер і жоўтае паўночнае сонца, якое ніколі не заходзіць. У 50-я гады нейкі нямецкі доктар сказаў, што для здароўя карысна купацца голымі ў халоднай вадзе. Хутка Зюльт ператварылася ў нудысцкую выспу. Цікава, што тыя самыя людзі, якія прыязджалі туды на самым пачатку, вяртаюцца туды і зараз. Ім ужо па 70-80 гадоў, яны голыя гуляюць у бадмінтон на пляжы.
Калі я пабачыла ўсё гэта, мае вочы расплюшчыліся на тое, што такое наогул чалавечае цела і яго эротыка. Я зразумела, што сярод маіх прыгожых, маладых і сэксуальных сяброў ніхто не параўнаецца з эратызмам гэтых старых людзей на гэтай халоднай выспе пад паўночным ветрам. Я ніколі не бачыла такой яскравай, энергічнай сэксуальнасці. Зразумела, што там ніхто не займаўся каханнем на пляжы. Я думала пра сваю радзіму, пра бабулю, пра тое, што значыла сэксуальнасць для жанчыны, чыя маладосць прыйшлася на вайну і пасляваенныя гады. З гэтых думак і выйшлі мае новыя інтымныя вершы.
– У прадмове да кнігі напісана: «“Эпідэмія ружаў” – у пэўным сэнсе вяртанне Вальжыны да нашага чытача. Вяртанне вельмі своечасовае і важнае». Вяртанне куды? І чаму яно своечасовае?
– Як і напісана, гэта вяртанне да чытача. «Вейкі» выйшлі ў 2005, а зараз 2017. Я доўга не друкавалася тут, таму гэтая кніга для мяне вельмі важная. Гэтыя вершы ўжо былі надрукаваныя ў кніжках і часопісах за мяжой, таму здаваліся старымі. Аднак яны сталі новымі, бо, перакладзеныя на беларускую мову і складзеныя ў адну кніжку, яны загучалі для мяне інакш.
Беларускі чытач адчувае мяне, як ніякі іншы. Усе мае вершы выходзяць з беларускага кантэксту. Гэты кантэкст можна ведаць і разумець, але не адчуваць. Нехта можа сказаць, што мае тэксты ўніверсальныя.
Пасля выступу ў Амстэрдаме на мінулым тыдні хтосьці сказаў, што мае вершы – гэта абсалютна паэтычная прастора, якая нават не мусіць мець аніякага сапраўднага гістарычнага альбо геаграфічнага месца. Але гэта не так.
Прынамсі амерыканскі белы чытач не можа адчуваць, пра што я пішу, бо ён знаходзіцца па іншы бок барыкад. Аднак афраамерыканскі чытач можа адчуць іх, таму што ў яго ёсць той самы нерв, які, як і ў нас, завязаны на вузел. У яго таксама ёсць вопыт сталення ў сям’і, дзе старыя яшчэ памятаюць зусім іншыя гістарычныя рэаліі, ёсць траўма маўчання і замоўчвання.
Калі я чытаю верш пра беларускую бабулю, а амерыканская бабуля сядзіць і думае, што гэта напісана пра яе, то яна зусім не разумее тэксту. Я не супраць гэтага неразумення, але і разумення таксама хачу.
– Вы з’яўляецеся ўладальніцай стыпендыі Lannan Foundation, як «чалавек з патэнцыялам для далейшай літаратурнай працы». Ці абавязвае вас гэтыя словы неяк унутрана?
– Я пра гэта зусім не думаю. Мне прыемна, але сур’ёзна прымаць тое, што нейкі крытык дзесьці пра цябе напісаў, – дрэнна для здароўя. Я на сто адсоткаў кніжны чалавек. Пішу, чытаю і разумею, што свае ненапісаныя вершы я ўжо адчуваю.
«Паэт сам складае свой літаратурны радавод»
Усё мастацтва, не толькі літаратурнае, у пэўным сэнсе ўжо жыве ў нейкай прасторы. Ты не ствараеш яго з нічога, а ўвесь час шукаеш шлях да таго, каб наблізіцца да таго месца, дзе пэўны твор ужо існуе. Табе трэба проста спісаць яго адтуль.
– У чым тады адрозніваюцца люстэркі беларускай і англійскай моў, калі вы пішаце на іх?
– Вядома, паміж штодзённай англійскай і беларускай мовамі шмат розніцы, але англійская і беларуская мовы ў паэзіі вельмі падобныя. Гэта мовы вельмі моцных глухіх гукаў. Мовы, у якіх дастаткова такіх слоў. Яны не проста нясуць пусты гук, а сабою гэтую рэч ствараюць. Як у варажбе: калі адно слова можа зрабіць праклён, а не толькі быць медыятарам паміж светам рэчаў і нашай думкай.
Паэтычная мова не адсылае нас да нечага, яна сама рэч, дзея. Для такой мовы вельмі важны гук. Тут патрэбны такі слоўнік з аднаскладовымі словамі: «боль», «жах» – вось яны, моцныя гукі: «ж», «х», «о». І ў англійскай паэтычнай мове шмат такіх слоў, якія маюць старыя скандынаўскія, а не лацінскія карані. Словы гэтыя вельмі матэрыяльныя, яны азначаюць базавыя рэчы. З імі вершы ідуць да першабытнасці, да нечага дацывілізаванага. Як нам паказала і паказвае гісторыя, цывілізаваны чалавек – гэта і ёсць самы страшны варвар.
Паэтычная мова заве нас ад гэтых лацінскіх абстракцый да простых рэчаў, да тых часоў, калі мы клалі далонь да сцяны пячоры, каб сказаць: «Я жыву».
– Вас можна параўнаць з Верай Паўлавай і яе любоўю да музыкі ў вершах. Што зараз адбывацца ў вас з гэтым?
– Вера – цудоўны фармаліст. Яна вынаходзіць свае формы, аднастрофныя вершы, ідэальныя, як крышталёвыя балерыны. Такім параўнаннем вы пагладзілі мяне зараз па галаве, аднак мяне зараз цікавяць даўгія вершы з некалькіх частак. Гэта вельмі музычная форма, сімфанічная, якая складаецца з трох, чатырох твораў. Калі слухач рухаецца праз іх, кожная частка прапануе яму іншы рытм і танальнасць. Але адзінае рэха праходзіць праз усё часткі – рэха аўтарскага голасу і мыслення. Гэтыя часткі сыходзяцца на апошніх акордах раптам і не раптам: уся кампазіцыйная структура пабудаваная так, каб усе лініі сышліся напрыканцы ў адну кропку акорду. І гэта зноўку метафара, толькі музычная.
«Для мяне слухаць класічную музыку – гэта як глядзець экшн-фільм»
Для мяне слухаць класічную музыку – гэта як глядзець экшн-фільм. Я не ведаю, што будзе за кожным наступным гукам і тактам. Тое ж самае і з вершамі. Кожны новы радок – гэта паварот у нешта новае, кожная страфа – гэта нечаканасць. У прозе трэба тлумачыць, як мы пераходзім з аднаго ў іншае, а ў вершы не трэба нічога тлумачыць, наадварот, нельга нічога тлумачыць. Трэба скакаць і пераскокваць – чым далей, тым цікавей. Гэта маё адчуванне формы.
– Здалёк бачна болей. Як выглядае сучасная беларуская літаратура «адтуль»?
– Я сачу за сучаснай беларускай літаратурай і за тым, што адбываецца ў Менску. У параўнанні з 2005 годам шмат чаго змянілася. Была ноч, а «Бум-Бам-Літ» стаў будзільнікам. Зараз усё ж такі дзень, але некаторыя людзі і днём любяць паспаць.
Тэкст by Сяргей Шаматульскі
Фота by Віялета Саўчыц
Новая творчасць, эксперыменты, канцэрты, тэлешоу, беларуская музыка – пагаварылі з Палінай пра ўсё.
Кіраўнік праекта «ОК16» – пра першыя вынікі, пераадоленне страхаў і развіццё гарадской культуры.
Пагутарылі з героямі электроннай беларускай сцэны, гуртам CherryVata, напярэдадні выхаду іх доўгачаканага новага альбома.
Невідавочныя бары, кавярні і маршруты – зведай Вільнюс з новага боку.
І не забываем перадаваць веды новым пакаленням.
Адсочвай маніфлоў, адкладай на мару, пампуй добрыя звычкі.
Росквіт размаітасці і крызісны заняпад.
Гутарка пра прызы, фестывалі, магчымасці і мары.
Гутарка пра прызы, фестывалі, магчымасці і мары.