Інтэрв'ю падчас «Эпідэміі ружаў»

– Вы доўгі час жывяце не ў Беларусі. Як асэнсоўваеце краіну ў новых творах?

– Для мяне Беларусь пашыраецца не ўшыр, а ўглыб. У маёй новай кнізе вершы пабудаваныя вакол вобраза дрэва, якое расце з крыві, касцей, чалавечыны і нашай зямлі. Дрэва расце ўгару, размаўляе з намі лісцем шэптам, які нарадзіўся раней за вусны. Мне цікавы шэпт нашых мёртвых, нашых прывідаў. Гэта Беларусь невербалізаваных жыццяў, якія не хочуць знікнуць і маўчаць, каб мы іх пачулі.

– Што здарылася з вашымі кнігамі ў перыяд з 2005 па 2017?

– Паміж 2005 і 2017 у мяне выйшлі кніжкі ў ЗША, Нямеччыне і Швецыі. У «Эпідэміі ружаў» ёсць вершы з гэтых кніжак, і трэць з іх – новыя. У першую чаргу паэт – гэта вушы і вочы. Я ўважліва сачу за прывідамі, слухаю сваіх мёртвых. Яны жывуць сярод нас. Іх прысутнасць можна пабачыць на нашых тварах.

– Мёртвыя – гэта продкі або гэта нейкая метафара?

– Я не бачу розніцы паміж рэальнасцю і метафарай. Літаратура змешвае памяць і ўяўленне так, што немагчыма адрозніць адно ад аднаго. У нашай прыродзе так і ёсць: памяць не можа існаваць без уяўлення, а ўяўленне не можа існаваць без памяці. Гэтыя два паняцці існуюць разам.

Разам яны шукаюць нейкую форму: літаратурную, музычную, кінематаграфічную. Тут няма розніцы. Наогул паэзію і літаратуру я бачу як навуку. Біялогія чалавека, анатомія чалавека і літаратурная метафара існуюць для мяне ў адной прасторы.

Метафара – гэта не гуманітарная абстракцыя, а элемент навуковага падыходу да свету. Гэта жаданне знайсці матэматычную або фізічную формулу, з дапамогай якой мы скажам: «Я – гэта ты», «Ты – гэта кніга», «Кніга – гэта паліца кніг», «Паліца – гэта дрэва, з якой яна зроблена, а дрэва – гэта я». Мы ўсе звязаныя адной формулай: розныя рэчы ствараюць асобную прастору, дзе яны могуць быць адным, застаючыся пры гэтым сабою.

– У прадмове да кнігі напісана: «“Эпідэмія ружаў” – у пэўным сэнсе вяртанне Вальжыны да нашага чытача. Вяртанне вельмі своечасовае і важнае». Вяртанне куды? І чаму яно своечасовае?

– Як і напісана, гэта вяртанне да чытача. «Вейкі» выйшлі ў 2005, а зараз 2017. Я доўга не друкавалася тут, таму гэтая кніга для мяне вельмі важная. Гэтыя вершы ўжо былі надрукаваныя ў кніжках і часопісах за мяжой, таму здаваліся старымі. Аднак яны сталі новымі, бо, перакладзеныя на беларускую мову і складзеныя ў адну кніжку, яны загучалі для мяне інакш.

Беларускі чытач адчувае мяне, як ніякі іншы. Усе мае вершы выходзяць з беларускага кантэксту. Гэты кантэкст можна ведаць і разумець, але не адчуваць. Нехта можа сказаць, што мае тэксты ўніверсальныя.

Пасля выступу ў Амстэрдаме на мінулым тыдні хтосьці сказаў, што мае вершы – гэта абсалютна паэтычная прастора, якая нават не мусіць мець аніякага сапраўднага гістарычнага альбо геаграфічнага месца. Але гэта не так.

Прынамсі амерыканскі белы чытач не можа адчуваць, пра што я пішу, бо ён знаходзіцца па іншы бок барыкад. Аднак афраамерыканскі чытач можа адчуць іх, таму што ў яго ёсць той самы нерв, які, як і ў нас, завязаны на вузел. У яго таксама ёсць вопыт сталення ў сям’і, дзе старыя яшчэ памятаюць зусім іншыя гістарычныя рэаліі, ёсць траўма маўчання і замоўчвання.

Калі я чытаю верш пра беларускую бабулю, а амерыканская бабуля сядзіць і думае, што гэта напісана пра яе, то яна зусім не разумее тэксту. Я не супраць гэтага неразумення, але і разумення таксама хачу.

– Вы з’яўляецеся ўладальніцай стыпендыі Lannan Foundation, як «чалавек з патэнцыялам для далейшай літаратурнай працы». Ці абавязвае вас гэтыя словы неяк унутрана?  

– Я пра гэта зусім не думаю. Мне прыемна, але сур’ёзна прымаць тое, што нейкі крытык дзесьці пра цябе напісаў, – дрэнна для здароўя. Я на сто адсоткаў кніжны чалавек. Пішу, чытаю і разумею, што свае ненапісаныя вершы я ўжо адчуваю.

«Паэт сам складае свой літаратурны радавод»

Усё мастацтва, не толькі літаратурнае, у пэўным сэнсе ўжо жыве ў нейкай прасторы. Ты не ствараеш яго з нічога, а ўвесь час шукаеш шлях да таго, каб наблізіцца да таго месца, дзе пэўны твор ужо існуе. Табе трэба проста спісаць яго адтуль.

– У чым тады адрозніваюцца люстэркі беларускай і англійскай моў, калі вы пішаце на іх?

– Вядома, паміж штодзённай англійскай і беларускай мовамі шмат розніцы, але англійская і беларуская мовы ў паэзіі вельмі падобныя. Гэта мовы вельмі моцных глухіх гукаў. Мовы, у якіх дастаткова такіх слоў. Яны не проста нясуць пусты гук, а сабою гэтую рэч ствараюць. Як у варажбе: калі адно слова можа зрабіць праклён, а не толькі быць медыятарам паміж светам рэчаў і нашай думкай.

Паэтычная мова не адсылае нас да нечага, яна сама рэч, дзея. Для такой мовы вельмі важны гук. Тут патрэбны такі слоўнік з аднаскладовымі словамі: «боль», «жах» – вось яны, моцныя гукі: «ж», «х», «о». І ў англійскай паэтычнай мове шмат такіх слоў, якія маюць старыя скандынаўскія, а не лацінскія карані. Словы гэтыя вельмі матэрыяльныя, яны азначаюць базавыя рэчы. З імі вершы ідуць да першабытнасці, да нечага дацывілізаванага. Як нам паказала і паказвае гісторыя, цывілізаваны чалавек – гэта і ёсць самы страшны варвар.

Паэтычная мова заве нас ад гэтых лацінскіх абстракцый да простых рэчаў, да тых часоў, калі мы клалі далонь да сцяны пячоры, каб сказаць: «Я жыву».