Ганна Комар – пра тое, як з «сутак» нараджаецца мастацкі тэкст

 

31-гадовая паэтка, перакладчыца, сакратарка ПЭН-цэнтру Ганна Комар была затрыманая 8 верасня, падчас маршу ў падтрымку рэпрэсаваных беларусаў (у той дзень усе даведаліся, што Марыя Калеснікава, не жадаючы пакідаць краіну, парвала пашпарт і трапіла ў турму). Ганне прысудзілі дзевяць сутак арышту і перавялі з ІЧУ на Акрэсціна ў Жодзіна. Цягам гэтых дзён паэтка стварала нататкі, каб пасля, калі будзе на тое рэсурс, асэнсаваць, што адбываецца ўнутры падчас зняволення. Вытрымкамі з яе «Нататак з (ня)волі», а таксама пратэснымі вершамі мы ілюструем нашу размову.

 

 

Пра нататкі

– Філосафка Вольга Шпарага пасля свайго першага затрымання напісала ў Facebook: «Менш за суткі затрыманне – гэта як магчымасць уключанага назірання: небяспечна, канешне, але ў абмежаваныя тэрміны для вучонага гэта незаменны досвед і матэрыял для артыкулаў і кніг». Як творца, якая нарэшце пабачыла ўсё гэта знутры, я была ў захапленні. Я ж усё адно тут, я не магу гэта змяніць, але магу выкарыстаць свой творчы патэнцыял, каб расказаць пра свой досвед.

 

 

– Калі я пачала апрацоўваць нататкі, я асэнсавала, наколькі гэта было траўматычна. Гэта было цяжэй, чым я дазваляла сабе думаць і адчуваць тады. Напэўна, я ўявіла сябе вялікай пісьменніцай – нарэшце напішу з гэтага вялікі твор! Але калі я стала апрацоўваць нататкі на волі, то зразумела, што вельмі балюча нават проста іх перачытваць, а дзеля таго, каб зрабіць з гэтага мастацкі твор, давядзецца лезці ў дэталі, лезці ў якія зусім не хочацца. З’явіўся ўнутраны канфлікт: «Ну што, Ань, такому досведу прападаць?!» супраць «Не магу: гэта нейкія пакуты».

 

 

 

– Падчас працы з’явіліся дэталі, якіх я не ведала, калі знаходзілася ў РУУС, але пра якія даведалася пасля. У РУУСе у мяне бралі адбіткі пальцаў і фатаграфавалі. Гэтыя два чалавекі падаваліся вельмі гуманнымі і самымі адэкватнымі там людзьмі. Ужо потым, калі я апрацоўвала гэтую частку, я ведала, што да вынясення прысуду яны не мелі права фатаграфаваць мяне і браць адбіткі пальцаў. Быццам мяне падманулі: гэтыя людзі, якія былі такія адкрытыя і прыязныя са мной, не сказалі таго, што яны самі дакладна ведалі. Даверылася, як малое дзіця.

 

 

– Там ты не даеш сабе зафіксаваць у свядомасці, што табе трывожна. Неяк праскокваеш гэта. Проста запісала: «Трывожна» – і пайшла далей, не фіксуючыся. Калі ж праглядаеш і бачыш, колькі разоў ты пісала пра трывогу, колькі разоў ты цытавала выказванні наглядчыкаў, колькі разоў пісала пра тое, што яны бразгаюць дзвярыма і як табе хочацца раструшчыць аб гэтыя дзверы іх галовы, то разумееш: «Оў, гэта не адзін раз было». І так дзень у дзень, у дзень, у дзень, у дзень…

 

 

– Падчас працы пастаянна правярала сябе на шчырасць: ці не ўпрыгожваю я, ці не абясцэньваю я, ці не дадаю залішняй драматычнасці там, дзе яе не было. І не дадаю таго, чаго не было. Але мне сорамна за нейкія свае пачуцці ці дзеянні – і я пра іх змаўчу.

У апошні дзень перад выхадам я пасварылася з адной дзяўчынай у камеры. І дзяўчаты такія: «Оў, гэта першая сварка, якую мы назіраем за ўвесь наш час тут!» Мне стала вельмі сорамна праз тое, што я не вытрывала. Я трымалася да апошняга моманту, але перад вызваленнем мая трывога была настолькі вялікай – «а калі мяне не вызваляць, а раптам тое, а раптам сёе», – я не стрымалася, здалася ў апошні момант і пасварылася. Не запісала пра гэта нават у дзённік. І не скажу пра гэта ў літаратурным варыянце сваіх нататак з няволі.

 

 

 

Пра пачуцці грамадзянкі

– Я толькі летась стала грамадзянкай. Да гэтага я была Ганна Комар, якая жыве ў Беларусі, любіць мову, адчувае нейкімі паэтычнымі фібрамі зямлю і людзей, але я была грамадзянкай толькі на паперы. Калі ў мяне пыталі, ці ў апазіцыі я, казала, што я менавіта культурная апазіцыя, бо цуралася палітыкі наогул.

Маё ўспрыяцце перакройвалі людзі. Гэта як у прыватных стасунках, калі твой тата аб’юзер і ты не ведаеш, што можа быць інакш, – і шукаеш такіх жа мужчын. А потым знянацку адкрываеш, што ёсць мужчыны, якія не будуць цябе біць, гвалціць і прыніжаць. І ты думаеш: клас, я хачу тут застацца. І вось Бабарыка стаў для мяне адным са штуршкоў да зменаў. Я не чакала, што такое магчыма: што можа быць чалавек такой пасады і такога статусу, які з павагай і любоўю будзе ставіцца да народа, часткай якога ён з’яўляецца.

Кампаніі, якія праводзіліся, казалі: вы гаспадары свайго жыцця і сваёй краіны – вы можаце паўплываць на тое, што адбываецца. Трэба толькі трошкі папрацаваць. Раней я адчувала сябе ў стане вывучанай бездапаможнасці, калі мне даводзілі, што ад мяне нічога не залежыць і я не магу ні на што паўплываць, а потым мне сказалі: «Вось табе інструменты – ідзі і рабі». Клас, гэта не так складана, як я думала. Мяне вельмі натхняе адказнасць, якую людзі сталі браць за сваё асабістае жыццё і за працэсы, якія адбываюцца на агульначалавечым, агульнанацыянальным, агульнадзяржаўным узроўні. Аказваецца, што іх не тысячы, а дзясяткі тысяч. А потым аказваецца, што іх сотні тысяч. А потым аказваецца, што вас мільёны. І становіцца рабіць усё лягчэй.

За апошнія месяцы ўсё змянілася. Палітыка, сацыяльная сфера, культура сталі для мяне ўзаемазвязанымі. І я гатовая адстойваць свае правы як правы грамадзянкі, каб мець гэтую культуру. Калі я не буду адстойваць гэтыя правы, то мне ніхто іх не дасць.

 

 

Пра боль з уласных ланцугоў

– Неяк я стаяла на Пушкінскай у чарговым ланцугу, трымала вялікі плакат з жудаснымі выявамі збітых – гэта было ў другой палове жніўня, бліжэй да верасня. Я зразумела, што я стаю тут як слуп, які трымае плакат, – забыла, што жывы чалавек, і аддала сябе рэвалюцыі.

Мы забываемся на свае патрэбы, на сваё жыццё, на свае справы – усё толькі дзеля рэвалюцыі. Палітычнае, прапушчанае праз мой пачуццёвы ўзровень, – як спосаб загаіць раны, бо за гэтыя некалькі месяцаў было шмат болю. І вось пра гэта балючыя «жаночыя ланцугі салідарнасці».

Так балюча праз тое, што тады для мяне было немагчыма па-іншаму – трэба было стаць рукой, якая трымае кветку, стаць слупам, які трымае плакат пра гвалт, стаць сцягам, лозунгам, чыёйсьці надзеяй. Я ледзь не забылася, што я – гэта я.

Ва ўсім гэтым можна забыцца, што я па-ранейшаму жывы чалавек, у якога яшчэ ёсць асабістыя патрэбы і пачуцці. Для мяне творчасць – як спосаб памятаць, што я жывая. Страціўшы сябе, я не дапамагу нікому. І рэвалюцыі таксама не дапамагу: у тым жа і фішка, каб заставацца жывымі людзьмі.

 

 

 

Пра рэвалюцыйныя вершы

– Рэвалюцыйная паэзія XX стагоддзя была больш лозунгавай, гучнай, з такім напорам. Калі мы глядзім на тыя вершы, мы ведаем, да чаго ўсё прывяло – ведаем, што Кастрычніцкая рэвалюцыя была крывавай, ведаем яе наступствы. І становіцца крыўдна за тых паэтаў і паэтак, якія слепа ў рэвалюцыю верылі.

Лозунгавыя вершы быццам бы даюць надзею, яны крычаць: усё будзе добра! Што «ўсё»? У сённяшняй паэзіі, якую я люблю, няма гэтых агульных слоў, няма шаблонаў, штампаў, абяцанак, пасля якіх з’яўляецца расчараванне. За лозунгавасцю можа быць шмат ілюзій. Але ў той жа час тыя вершы ўздымаюць настрой, баявы дух, бо з імі ты ідзеш на плошчу, маршыруеш па вуліцы. Яны сапраўды падбадзёрваюць – і яны вельмі патрэбныя гэтаксама.

Сучасныя рэвалюцыйныя вершы не сляпыя абяцанні. Гэта наогул не абяцанні – а апісанне працэсу цяпер. Для мяне гэта неяк звязана з гуманізмам: там у цэнтры стаіць «ты» – чалавек з купай свайго болю, спадзеваў, нянавісці, крыўды, жаданняў, любовей, удзячнасцей. Са ўсёй гэтай купы ты можаш сама выбіраць, што табе адгукаецца.

Калі мы збіраліся на плошчы Незалежнасці, была спроба чытаць вершы – звычайныя, не песенныя. Але яны не гучаць у такім кантэксце, іх прастора – больш інтымная. Я чытаю вершы Крысціны Бандурынай, Артура Камароўскага, Касі Кавалёнак-Глухоўскай, яны таксама падтрымліваюць баявы дух, але робяць гэта вельмі далікатна.

 

 

 

Фота: з плакатам – Даша Сапранецкая, астатнія – urbanparadox.