U!ZAHVATI: спектаклі з паглыбленнем у горад
- 18.07.2019
- 3440
У межах летняй рэзідэнцыі тэатральнага праекта Ok16 Laba-space у Менск прыбылі рабяты з украінскай каманды U!ZAHVATI – рэжысёрка Паліна Баранічэнка и актор Паша Алдошын. 34mag зацікавіўся і выправіўся паразмаўляць.
Каманда U!ZAHVATI стварае ўнікальны для Украіны і яшчэ не засвоены ў нас фармат імерсіўнага тэатра, у якім дзейства спускаецца з падмосткаў, выходзіць з залаў з пыльнымі парцьерамі і занурае гледача амаль у віртуальную рэальнасць. «Праменады» ў слухаўках па вуліцах, тэатр у кватэры ці ў бібліятэцы – так працуе U!ZAHVATI, уводзячы пад скуру антыдот ад жыцця на аўтамаце.
Навошта тэатр выходзiць з будынка тэатра
– Чаму класічная тэатральная пляцоўка стала цеснай?
Паліна: Аднойчы мы зразумелі, што ў свеце не хапае пачуццёвага складніка. Усе працэсы тэатра, мастацтва і жыцця пражываюць на аўтамаце, абапіраючыся на стэрэатыпы і норму. Для мяне стала дзіўным адкрыццём, што ў тэатры можна баяцца, можна хвалявацца, можна не вырашацца нешта зрабіць, падумаць, адчуць. Гэты пачуццёвы бок заахвоціў нас да пошукаў формы творчага самавыяўлення.
Паша: Мяне ў маіх інстытутах вучылі, што той, хто выходзіць на сцэну, разумнейшы за таго, хто сядзіць у зале. Я пачаў сумнявацца ў гэтым, калі тое, што я ўбачыў у вачах гледача ў першым шэрагу ў момант сцэнічнага дзейства, аказалася нашмат дакладнейшым, чым тая думка, якую прынёс яму я. Глядач магутнейшы, чым я, і калі я стаўлю сябе вышэй за яго, то я не расту.
Нават калі я галоўны герой дзейства, я не выходжу на подыум, не ўзлажу на крэселка і не распавядаю, куды гледачу ісці. Я – ушыты ў глядацкае асяроддзе, і сцэнічнае дзейства як такое прысутнічае толькі ў нашых галовах. Я думаю, што аднойчы мы прыйдзем да таго, што самі заблытаемся, хто мы. Паліна мяне спытае: «Ты сёння глядзеў спектакль ці ты граў?»
«Праменад не можа быць даўжэйшым за два з паловай кіламетры, у праменадзе няма пустых частак»
Паліна: Паша ідзе па сваёй драматургіі, а гледачы – насустрач па сваёй. І ўжо яны граюць спектакль, і ўжо ён на іх глядзіць. Я бачу гэта на ўласныя вочы, седзячы побач як адзін з гледачоў, і думаю: «Прыкол, а як ты цяпер адсюль выйдзеш на гэты абарот? Я ж ведаю, як яно далей павінна ісці». Структуру нельга разбураць катэгарычна, інакш гэта будуць перформансы, дзе мы будзем пяць гадзін сядзець, пакуль акцёр ачуняе. Калі ў Пашы пачаў саліраваць глядач, то ён затыкаецца, але потым яму трэба перахапіць ініцыятыву.
Паша: Я хачу дасягнуць таго ўзроўню, каб узаемадзеянне з гледачом перайшло ў асяродак культывацыі свабоды. Я хачу так «Ага, ломіш сюжэт? Я дзесяць гадоў граю гэты спектакль, хачу ламаць яго сюжэт, давай са мной, давай гэта зробім разам!» А яны супраціўляюцца! «Рабі ўсё, што заўгодна». – «Госпадзе, што я буду рабіць?» – «Ды што заўгодна!» – «А што рабіць?!» – «Скажы слова». – «ыммнемы!» І як толькі з'яўляецца больш свабодны глядач, я яго правакую: «Давай, давай далей, чувак, не бойся нічога, калі што, я тут, мая рука тут, я тут».
«Структуру нельга разбураць катэгарычна, інакш гэта будуць перформансы, дзе мы будзем пяць гадзін сядзець, пакуль акцёр ачуняе»
Як рыхтуюцца праменады U!ZAHVATI
– Як вы ўпісваецеся ў сваё гарадское асяроддзе?
Паліна: Нахабна. Я ведаю, што мне трэба ад горада, і патрабую дазволаў, пераадольваючы зменлівасць горада. Але я сабе хачу, а горад жыве сваім жыццём – мне трэба дамовіцца з ім, каб мая драматургія ўпісвалася ў горад у любых абставінах: рух перакрываюць, платы перафарбоўваюць, сёння дазволілі сюды заходзіць, а заўтра ўжо не дазваляюць.
Мы з горадам спрачаемся за аўтарства ў гэтай гісторыі. Я прыдумляю, як мне трэба. Я ведаю, што мой спектакль павінен прайсці па загадзя прыдуманых лакацыях. І я шукаю сваю ідэю адлюстраванай у горадзе. Ён статычны ў маршруце, але дынамічны ў нейкіх сваіх праявах. І ён падказвае мне: дык навошта табе тое – вазьмі гэта. Паглядзі сюды, павярніся.
Калі я задумвала спектакль-праменад «Час», ведала, што гэта сонечны спектакль. Сонца для мяне – гэта маё святло, мае светлавыя прыборы: я люблю ярка. Я прызвычайвалася да таго, што пойдзе дождж. То-бок як прызвычайвалася? Дождж сабе ідзе, а мая задача – неяк гэта прыняць. Але драматургія падобных формаў, калі пісьменна зробленая, то ўсё ёй у кайф. І горад не можа табе перашкодзіць, таму што горад і ёсць твой суаўтар.
Нядаўна знайшла аркушык, на якім за сталом пісала наш першы праменад. Я дакладна ведала, што я хачу: каворкінг, свабодную прастору, арэльны парк, офісны будынак з ліфтам, закінуты будынак, крама гадзіннікаў. А ніводнай з гэтых лакацый няма ў маршруце цяпер. Ну напішаш ты свой маршрут за сталом – далей што? Ты не перабудуеш горад, як пазл.
У мяне ёсць асабістыя перагіны, калі я хачу гэтую лакацыю, што б там ні было. Гэта, як правіла, не ўвенчваецца поспехам: усё трэба рабіць па любові.
– Як праходзіць даследаванне горада падчас падрыхтоўкі запісу для спектакля?
Паліна: Нагамі. Ты рухаешся па горадзе, улічваючы асаблівасці гэтага тэатральнага фармату, а яны наступныя: праменад не можа быць даўжэйшым за два з паловай кіламетры, у праменадзе няма пустых частак. Нельга перамясціцца з пункта А ў пункт Б без пераходу: кожны крок, што робіць глядач, – гэта крок у развіцці сюжэта. Кожная змена лакацыі – гэта змена акта.
А потым, калі ты ўжо вызначыўся, супакоіўся, натхніўся, трэба падпісаць плойму дазваленчых дакументаў. Мы зараз граем новы праменад: мы яго ўжо граем, бляха муха, ужо ўсё напісана, створаная дарожка! А жыццё ідзе: прыйшоў нейкі новы менеджар: «Мне гэта ўсё не падыходзіць». Каманда будзе вырашаць гэтае пытанне, пакуль яно не зойдзе ў тупік. А калі яно зойдзе ў тупік, яны да мяне звернуцца і скажуць: «Мілая, перапісвай». І тады пойдзе новы спектакль.
Што гэта такое, для чаго гэта робіцца, а чаму вы не робіце гэта на сцэне, навошта вам гэта трэба, як доўга гэта будзе ісці, а навошта нам гэта трэба – спачатку ты адказваеш на пул гэтых пытанняў. Часам сустракаеш нейкія лакацыі, якія адгукаюцца «о, нам гэта трэба!», але гэта адбываецца не так часта.
Я ідэалістка ў глыбіні душы – я шчыра думала, што нам усе будуць дапамагаць, таму што гэта вельмі класная справа: людзі ціха ідуць, мы ні да чаго не падключаемся, нікога не чапаем. У спектаклі «REMOTE KYIV» мы едзем у метро, і я чамусьці прыдумала сабе тады, што яны могуць даць нам бясплатны праезд у метро.
Паша: Мы знайшлі свой метад працы: хадзіць па маршруце і пісаць на дыктафон думкі, што мяне чапляюць, што мяне хвалююць. Ты вядзеш аўдыяблог і спрабуеш быць максімальна арганічным, натуральным – у розны час сутак, у рознае надвор'е, у выходныя-будні. Станіслаўскі так казаў: калі ты граеш дзеда, то бяры сабе рэальнага дзеда і хадзі за ім, паглыбляйся. Нешта такое робім і мы: паглыбляемся ў асяроддзе для стварэння тэксту. Потым вывяраем, прыбіраем смецце.
У радыёспектаклях акцёры чытаюць з добрай дыкцыяй, уключаюць усе свае інструменты. А тут гэта ніфіга не працуе. Мы з Палінай спрабавалі агучваць напісаны за сталом тэкст, але ў ім няма бруду – няма жыцця. Многія скажуць: калі галоўны герой едзе на санках, то можна прачытаць так, што адчуваеш, як з-пад капытоў каня табе ў твар снег валіць. Ды рабяты, у параўнанні з тым, што адбываецца ў імерсіўным спектаклі, вы хоць вадзіцай твар палівайце – будзе не тое. Тэатральная вылізанасць, вычварнасць забівае ўсё жыццё, увесь пульс, які чутны, калі слухаеш запіс у жывым горадзе, гледзячы на жывых людзей.
Горад у тэатры часта дрэнна выкананы бутафорамі і дэкаратарамі. І здаецца, што ён крыху ў крыўдзе на тое, што тэатр яго ўяўляе адным ліхтаром і лаўкай на сцэне. А мы знаходзім ракурсы для таго, каб людзі ўбачылі яго зноўку і закахаліся. Жыхар перастае быць спажыўцом.
Як рэагуюць мiнакi i функцыянеры
– Як падчас спектакля адбываецца ўзаемадзеянне з іншымі людзьмі?
Паліна: Гледачы праменаду – носьбіты тайных ведаў. І яны – зграя, а вакол – маса. І зграя аказваецца супраць масы. У спектаклі-падарожжы «REMOTE KYIV» ёсць афігенная сцэна: гледачы спектакля стаяць перад уваходам у метро, дзе бясконца цыркулююць людзі. Гледачы глядзяць на іх ва ўпор, нахабна, з пэўнай дарожкай, дзе ім кажуць, што гэта – тэатр. Там апісваецца кожны персанаж – і ўсё супадае. І ўсе гэтыя людзі не разумеюць, што мы глядзім на іх з захапленнем: яны ж такія таленавітыя. Тут могуць быць маленькія востранькія моманты, калі людзі ва ўпор глядзяць на іншых, але ўсё ж потым адводзяць вочы: яны ж не перформеры. І я думаю: да бойкі дойдзе калі-небудзь?
І вядома, глядач можа дазволіць сабе зрабіць тое, што ён ніколі не дазволіць зрабіць сабе сам у грамадскім месцы, а грамадства мае магчымасць нарэшце адчуць, што не ўсё так адназначна. Калі ты едзеш у метро, задзёўбаны пасля працы, а тут чалавек побач з табой у метро пачынае разгортваць уяўную кнігу, то ў цябе свядомасць трохі ажывае. Нават калі гэта пратэст – «Ой, дурні, я б так не хадзіў, яшчэ і за свае грошы так ганьбіцца», – яно ўсё роўна працуе.
«Калі ў бібліятэцы пайшлі спектаклі, прыйшлі зусім новыя людзі, пайшоў рэзананс. У гэты момант бібліятэка не зусім зразумела, у якой ролі яна знаходзіцца»
Паша: Або на рынку якія думкі? «Купіць», «кошт», «там лепш», «тут горш», «святлей-цямней», «цяжэй-лягчэй». Людзі там ходзяць з такімі шукальніцкімі вачыма. А ў нас жа адбываецца зусім іншае ў слухаўках. І тут раптам з'яўляецца персанаж, які кажа: «Гэта мне цікава, а гэта не, зусім не цікава». А тут жа прадавец, які глядзіць, як я гартаю кніжкі: «Як не цікава?! У сэнсе не цікава? А чым вы яшчэ цікавіцеся па жыцці?» А ў мяне няма іншых слоў. Я не ўзаемадзейнічаю з ім як жывы чалавек. Гэта таксама акцёр – мой партнёр, мы з ім узаемадзейнічаем. І тут абсурдысцкія дыялогі атрымліваюцца так, як быццам мы з ім дамовіліся, што мы зараз ідзём з групай людзей і ў нас будзе такі дыялог. І гэта не для яго гісторыя: гэта гісторыя для тых, хто прыйшоў з намі. І калі нас сюжэт ва ўзаемадзеянне з рэальнасцю ўступае, я мяркую, што за гэтым каласальна цікава назіраць. І ў гэтым каласальна цікава ўдзельнічаць.
Паліна: Мы ж не ведаем, на што мы наштурхнем. Я не хаджу па ўсім базары за ім, я толькі слухаю спектакль на радыёчастаце ў слухаўцы: з гэтым пагаварыў коратка, фразачку даў – і думаеш: «Я б так і напісала»; а ў іншым месцы я чую, што яго пачынае дрыгва зацягваць, як у дрэнным тэатры, – ты думаеш, бляха, калі яны ўсё выкажуць, я ўжо зразумела, што паміж вамі непаразуменне, а дыялог доўгі, і, пакуль яны адно аднаму ўсе свае сямнаццаць рэплік не пададуць, вы з месца не ссунецеся.
– Адзін са спектакляў праходзіць у Нацыянальнай бібліятэцы Украіны імя Яраслава Мудрага. І ў вас былі праблемы ў дамоўленасцях з ёй. Не распаведзяце?
Паліна: Калі ў бібліятэку ўвайшоў тэатр, бібліятэка пачала крута мяняць сваё жыццё знутры. Яе працаўнікі пачалі паступовую трансфармацыю ад звыклага, спакойнага да новага. Калі ў бібліятэцы пайшлі спектаклі, прыйшлі зусім новыя людзі, пайшоў рэзананс. У гэты момант бібліятэка не зусім зразумела, у якой ролі яна знаходзіцца. Ці выгадная гэта для ўстановы пазіцыя? Вось як гэта для структуры: добра ці дрэнна? І пачаліся ўжо нашы з імі дыялогі... Але я гэты спектакль так моцна люблю і не хачу з ім расставацца, што змяніла рыторыку, казала: «Калі ласка, я вас вельмі прашу, дайце магчымасць спектаклю жыць». Нам прад'явілі яшчэ шэраг патрабаванняў – і мы пайшлі новым шляхам, ад абмежаванняў да магчымасцяў. Я зразумела, што гэта, мабыць, асаблівасці кожнай дзяржаўнай структуры, таму што, калі мы пайшлі ў кансерваторыю: мы хацелі рабіць сцэны для новага праменаду – мы не змаглі з імі дамовіцца.
Паша: Вядома, гэта адбіваецца на атмасферы, на акцёрскай свабодзе, калі Паліна падыходзіць пасля размовы з дырэкцыяй і кажа: «Паш, ты там акуратней скрыні перасоўвай» або «Сёння па сталах не ходзім». Штучнае купіраванне вельмі адбіваецца на ўнутранай атмасферы. Але для нас і гэта вопыт надзвычайны.
«Як толькі з'яўляецца больш свабодны глядач, я яго правакую: “Давай, давай далей, чувак, не бойся нічога, калі што, я тут, мая рука тут, я тут”»
Так аднойчы ў «МакДональдсе» я папрасіў вады для кветак. Мы з маімі сябрамі-наважэнцамі гулялі па горадзе, і я бачу, што ў нявесты букецік падсыхае. Заходжу ў «МакДональдс» і кажу: «А можна мне даць кубак вады?» Рабяты, вытворчасць спынілася, чорная дзірка ўсміхнулася ў гэты момант. «У нас няма такой опцыі: у нас ёсць вада, у нас ёсць кубак з колай». Гэта ж нельга сумясціць, як чырвонае і вострае! Вось тое ж самае і тут.
І я проста ўявіў сабе сітуацыю, калі дваццаць гадоў я прыходжу на адну і тую ж працу, але раптам прыходзіць нейкая арганізацыя, якая кажа: «Рабяты, нам трэба памяняць таблічкі на скрынях». А гэта рабяты, якім ужо за пяцьдзясят, якія супраць моладзі: «Тое, што робіць цяпер моладзь, – гэта поўнае трызненне. Тэатр у бібліятэцы? Спектакль? Госпадзе! Калі б яшчэ нармальны спектакль з тэкстам, каб людзі вось, героі вось – Іваноў, Пятроў, а гэтыя ходзяць у слухаўках, словы не гавораць, толькі бясконца каталожныя скрыні тузаюць». Калі паглядзець такімі вачыма – вакханалія!
І я думаю, што для ўладкавання падобнага мерапрыемства арыентавацца на гэтых людзей абсалютна не трэба. Трэба працягваць рабіць і сваімі дзеяннямі паказваць: «Рабяты, мы не варвары: мы тут для таго, каб ствараць душы, а не сваім глупствам разбураць вашыя пенаты».
«Ёсць адчуванне, што Менск гадоў трыццаць таму пабудаваны і людзі яшчэ не паспелі тут зажыць»
Цi прыдатны Менск для iммерсiўных пастановак
– А якім вы паспелі адчуць Менск?
Паша: Менск мяне вельмі парадаваў, таму што я не бачыў яшчэ такога горада, у якім столькі паветра: тут няма вонкавай рэкламы і вельмі мала людзей на вуліцах. Гэта крута, але ў мяне пытанне: чаму іх так мала? Ёсць адчуванне, што ён гадоў трыццаць назад пабудаваны і людзі яшчэ не паспелі тут зажыць. Гэта ўсё прыводзіць мяне да думкі, што я трапіў у стэрыльнае асяроддзе – і я не ведаю, чым гэта абумоўлена. Гэта мяне палохае і вабіць адначасова.
Паліна: Сюды проста просіцца спектакль. Горад такі пастэльны, такі стэрыльны, і як чырвоная нітка або крывяносная артэрыя – гэта група праменадных гледачоў. Ствараючы праменад у Менску, я б дакладна не правакавала прастору спецыяльна, я б вельмі далікатна гэта рабіла, брала б унутраным, а не знешнім, – дакладна не танцамі з бубнам на плошчы.
Паша: І гэтага ўнутранага было б дастаткова! Не трэба выходзіць з транспарантам «Што за жыццё з васьмі да шасці? Ды жыццё – яно іншае!». Рабяты, мы не ведаем, як правільна: мы проста ведаем, як па-іншаму.
Фота: Вікторыя Мяховіч