Таймлайн беларускай літаратуры. Частка 2: Росквіт

Разумееш, час складаны. Але, нягледзячы на ўсе перашкоды, у Пецярбургу адкрываецца першае юрыдычна дазволенае беларускае выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца», якое выцягвае з забыцця нацыянальную культуру: падручнікі, літаратурныя творы і мову. Апошняя кніга, якая ўбачыць свет у гэтай тыпаграфіі праз 10 гадоў, – напісаная Коласам «Чарка ўсё на свеце робіць». Аптымізму, бачыш, не губляем.

1906 год, 10 лістапада

 

У друкарні Марціна Кухты дэбютуе газета «Наша Ніва» – імпульс для развіцця публіцыстыкі, мастацкай прозы і вершавання. Асобна ўзгадаем лірыкаў: нашаніўскія паэты сталі сапраўдным Вялікім выбухам. Газета мелася быць эсэнцыяй тагачаснага жыцця інтэлігенцыі з яе літаратурнымі, асветніцкімі і грамадска-палітычнымі ідэямі і надзеямі.

Трупа Ігната Буйніцкага грае ў Менску «Моднага шляхцюка» Каруся Каганца. Паглядзі, што піша on air нашаніўскі карэспандэнт: «Салю нанялі невялічкую, каторая была напоўнена (...) мешчанамі, дробнымі чыноўнічкамі і працавітым народам. Інтэлігенцыя польская і расейская не пайшла на прэдстаўленьня ў беларускай мове; відаць было, што непрыхільна адносілася да “мужыцкай” гутаркі» («Наша Ніва», 1 (14) ліпеня 1911 г., № 25-26). Тым не менш публіка імпрэзу рассмакавала хутка: п’еса стала тагачасным драматычным шлягерам. У аўтара таксама квасок не з трасок: мала таго, што з абодвух бакоў – нашчадак рэвалюцыянераў, дык яшчэ і сваяк Гіёма Апалінера. Звыш таго – колькі твораў Каганца вандруе ў невядомых кірунках: што заблукаў зборнік, дасланы ў «Нашу Ніву», што дзіцячыя кніжкі пракінулі друкарню.

БДТ-1, першае беларускае драматычнае таварыства (фактычна – зыходны пункт сучаснага Купалаўскага тэатра), ставіць у Вільні «Паўлінку» Янкі Купалы. Цяпер, вядома, гэта фішка тэатра: у «Паўлінкі» за сто гадоў – ані зморшчынкі, і яна па-ранейшаму адкрывае сезон.

1913 год, 13 (26) лютага

 

З’яўляецца ў друку адначасовы антаганіст і паплечнік сацыялістычнай «Нашай Нівы» – штодзённая газета Biełarus з шалёным гарнітурам матэрыялаў: ад казак да нарысаў па культуры. Нацыянал-дэмакратычная, па-беларуску, лацінкай, у Расійскай імперыі. Без спонсара, вядома, не атрымалася б. Таму дзякуем Магдалене Радзівіл, для якой гэтае выданне было не адзіным «дзіцём» дабрачыннасці: мецэнатка адкрыла колькі беларускамоўных школ, падтрымлівала першыя друкаваныя «крокі» Багдановіча і Буйло і фінансавала выдавецтва, шпіталі і сельскія крамы. У рэшце рэшт, дзеля заснавання ў Рыме беларускай грэка-каталіцкай калегіі зняла з сябе апошняе (канешне не!) дыяментавае калье.

Асабіста для менскай моладзі – часопіс «Лучынка» з-пад лёгкай рукі Алаізы Пашкевіч. Цётка як літаратар дзіўным чынам цягнула на сабе і хрэст на свабоду, і неверагодную лірычную пяшчоту: яе рэвалюцыйныя творы апантана распаўсюджваліся, але не менш прагна сучаснікі гарталі «Першае чытанне для дзетак беларусаў». Ці назавеш іншую аўтарку з такім фантастычным спалучэннем?

Максім Багдановіч не толькі вянкі плёў. Ён быў выдатным перакладчыкам, перанёс на беларускую мову Авідыя з Гарацыем, Верлена, Гейнэ і Шылера і вельмі добра ведаў, навошта ён гэта робіць. Для новай беларускай літаратуры мастацкі пераклад – актуальны і эфектыўны сродак узбагачэння. Пра гэта чытай у крытычным артыкуле паэта «Забыты шлях».

Антон Луцкевіч выдае курс лекцый «Як правільна пісаць па-беларуску» і, годам пазней, «Беларускі правапіс». Акрамя лінгвістычных асноў, ён таксама закладаў і асновы беларускай дзяржаўнасці – быў ініцыятарам абвяшчэння незалежнай БНР. У гэты час яго брат, этнограф і археолаг Іван Луцкевіч,знайшоў і ўвёў у навуковы ўжытак кітабы – старабеларускія кнігі XVI стагоддзя, напісаныя арабскай графікай. Дарэчы, Луцкевічы яшчэ ў Вільні і першую масонскую ложу заснавалі. Вось дык браты!

Цяпер без цара! Забароненае падчас манархіі «Першае беларускае таварыства драмы і камедыі» святкуе другія народзіны, а да яго – свежая кроў! – далучаецца Уладзіслаў Галубок, якому наканавана стаць першым беларускім народным артыстам. Раім запазычыць яго энтузіязм: у таварыства Галубок уступае з усім кагалам (прыцягнуў і дзяцей, і жонку!), а першыя драматургічныя спробы не грэе ў шуфлядзе – увосень піша тры п’есы і адразу трапляе на падмосткі.

Маладая савецкая рэспубліка атрымлівае перыёдыку на роднай мове: выходзіць газета «Дзянніца», веснік Белнацкама. Але толькі да лютага 1919 года: нядоўга музыка іграла.

Газета «Беларускі шлях» друкуе 3-ю Устаўную грамату Рады БНР. Выданне з выразна нацыянал-дэмакратычным поглядам падтрымлівае дзейнасць Рады і не спыняе ўласную нават падчас нямецкай акупацыі: тады, у 1918 годзе, газету рэдагуе Алесь Гарун. І ў вершах, і ў прозе яго мэта і мара – разняволенне Бацькаўшчыны. Але фактычна Гарун, ужо пасля сваёй смерці, больш за 30 гадоў (з 1947 да 1980-х) менаваўся «здраднікам беларускага народа», а творы чакалі друку, нібы калісьці вострая, але цяпер паржавелая зброя.

Кампазітар Мікалай Равенскі вяртаецца з Масквы і падае ў акіян беларускай народнай творчасці. Апрацоўваючы фальклорныя песні, ён не забываецца на аўтарскую лірыку: на нотным стане мацуе словы сучаснікаў і літаратараў-папярэднікаў з такім поспехам, што ўсе забываюцца на паэтычныя карані гэтых хітоў. З кожнага праса ты, напэўна, чуў(-ла) «Люблю наш край – старонку гэту». Пазнаёмся: гэта радкі з напісанага ў 1913 годзе верша «Люблю» Канстанцыі Буйло.

1920 год, восень

 

У Вільні Ядвігін Ш. рыхтуе да друку апошні твор, свае «Успаміны». Ён паспеў някепска ўспудзіць розныя жанры, завесці сяброўства з Купалам, Багдановічам і Зоськай Верас, пешшу правандраваць па Беларусі больш за 500 км і занатаваць гэта ў «Лістах з дарогі», а падчас Першай сусветнай – зрабіць у сваім маёнтку прытулак для дзяцей бежанцаў. Нам, сярод асаблівых скарбаў, засталіся першы ў беларускай літаратуры (шкада, недапісаны) раман «Золата» і букет рамантычных гіпотэз пра паходжанне таямнічага псеўданіма.

Час філасофстваваць. У Вільні публікуецца эсэ Ігната Абдзіраловіча (плюс адзін у скарбонцы файных псеўданімаў) «Адвечным шляхам». Праз стагоддзе актуальнасць пытанняў не толькі не знікла, але, нібы годнае вінцо, стала нават мацнейшай. Верыш ці не, аўтара турбавала наша бясконцае ваганне паміж Захадам і Усходам. Але ўлічым гістарычны кантэкст: разарваная надвое зямля думала не пра тое, з кім больш сябраваць хочацца. Тады, хутчэй, хто з іх больш брыдкі.

Афіцыйныя ўлады трымаюць у руках цудоўны шанец адрадзіць «Беларускую хатку», культурна-асветніцкі клуб інтэлігентаў. Але – дуля на талерцы! – таго не робяць. Датуль клуб плённа праіснаваў 4 гады (з 1916-ы па 1920-ы), дазваляючы наладжваць вечарыны і працу мастацкіх таварыстваў. Так, з «Хаткай» мусяць развітацца, аднак хіба так проста спыніць актывістаў? Працяг будзе.

Спецыяльная, прафесійная лексіка – нібы белы шалік, без якога не пускаюць у gentlemen's club, бо яна адкрывае наўпроставы шлях нацыянальным навуковым дасягненням. Вацлаў Ластоўскі бярэ тэрміналагічнага быка за рогі і публікуе слоўнікі па арніталогіі «Назовы птахаў», батаніцы «Іменьнік расьцін», антрапаніміцы, ваеннай справе і, разам з аўтарам беларускага трохпалоснага сцяга, Клаўдзіем Дуж-Душэўскім, – па матэматыцы, геаметрыі і трыганаметрыі. Дакладна наш Цыцэрон.

З выдання «Жалейкі», першага зборніка, мінула 17 гадоў. Купалу прысвоена званне народнага паэта Беларусі. Прыемна, што ён – не адзіная зорка, бо літаратура набывае надзвычайную эстэтычную шматграннасць і дынаміку. Справа не толькі ў мадэрнісцкіх тэндэнцыях: мастацкія плыні – рамантызм, рэалізм, сімвалізм, імпрэсіянізм і іншыя – узаемадзейнічаюць і даюць волю эксперыментам.

Янка Маўр вядзе на беларускім радыё перадачу для аматараў эсперанта. Калі далучыць да захаплення рэдкай мовай яшчэ і спірытызм – адразу зразумела, чаму менавіта ён адным з першых распачынае ў нацыянальнай літаратуры навукова-фантастычную галіну. Футурыстычныя думкі не прымусілі чытача састарэць у чаканні: у 1927 годзе – «Чалавек ідзе». Куды? У будучыню, канешне. А будучыня – гэта хто? Моладзь. Так з’яўляюцца яго ўзорныя «Палескія рабінзоны», «ТВТ» і «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага».

Чарговы раз арыштаваны і асуджаны на 8 гадоў Браніслаў Тарашкевіч. У зняволенні ён грунтоўна перапрацоўвае «Беларускую граматыку» (і перадае рукапіс для публікацыі), піша гімн Беларускай грамады «Сто тысяч нас было сяброў» і перакладае на беларускую мову «Пана Тадэвуша» Міцкевіча і «Іліяду» Гамэра, для выдання якой была ўжо зроблена нават карэктура. Тарашкевіцу мы сяк-так захавалі, а вось ад «Іліяды» застаўся толькі ўрывак.

«ГУЛАГ» Салжаніцына атрымлівае нечаканую фору. Сустракай першы ў сусветнай літаратуры твор, дзе вачыма арыштанта бачыш сталінскі канцлагер: «У капцюрох ГПУ» Францішка Аляхновіча, зроблена ў Беларусі. Спачатку напісаная па-польску і толькі праз два гады ўрэшце выдадзеная па-беларуску, аповесць выперадзіла свой знакаміты раман-нашчадак амаль на 40 гадоў. Успаміны Аляхновіча ёсць таксама па-італьянску, па-партугальску і па-ўкраінску. Але не толькі антыгулагаўская тэма робіць Францішка літаратарам, які абмінае час: менавіта Аляхновічу мы ўдзячныя яшчэ і за беларускі ўнёсак у «новую драму» – кірунак у еўрапейскай драматургіі з іншым тыпам канфлікту.

1935 год, 1 верасня

 

Школа ў пасёлку Пясочня пачынае год з новым настаўнікам рускай мовы і літаратуры. Максім Гарэцкі выкладаў і раней – напрыклад, у Віленскай гімназіі і БДУ. Колішні загадчык кафедры, супрацоўнік-рэдактар-выдавец газет і сябра Інбелкульту цяпер вучыць сялянскіх дзяцей і мае наперадзе тры гады да расстрэлу за ўдзел у фэйкавым «Саюзе вызвалення Беларусі». Гарэцкі – чарговы доказ перманентнай інтэлігентнасці нацыянальнай літаратуры: ён быў супраць таго, каб маладая беларуская славеснасць існавала ў абмежаванні правінцыяй. Што нам пакінуў пісьменнік: маральна-этычную праблематыку, парасткі інтэлектуальна-філасофскай і лірычнай прозы. І, зразумела, узорныя творы – аповесць «Дзве душы», раманы «Віленскія камунары» і «Камароўская хроніка» і, канешне, яго руска-беларускія слоўнікі.

Хворага і стомленага Цішку Гартнага (Змітра Жылуновіча) з кошыкам прадуктаў, неўзабаве да яго арышту 15 лістапада за «нацыянал-дэмакратызм», на вуліцы спатыкае Станіслаў Шушкевіч старэйшы, бацька першага кіраўніка незалежнай Беларусі. Праз допыты і катаванні, якія было чуваць у суседнім пакоі (паводле ўспамінаў Шушкевіча), літаратар хутка трапіць у псіхіятрычную лячэбніцу, а там неймаверным чынам убіць сабе ў горла жалезную ножку казённага ложка. Магчыма, менавіта Жылуновіч мусіў стаць першым Народным паэтам Беларусі яшчэ ў 1923 г., але пастанова пленума ЦК чамусьці не ажыццявілася. Не сышліся зоркі?

У гэтую ноч з’яўляецца паняцце «расстралянай літаратуры»: у менскай турме НКВД бальшавіцкія ўлады пазбавіліся ад сотні беларускіх дзеячаў, сярод якіх было 23 маладых літаратара. Кожны – адметны: Алесь Дудар, між іншым, пераклаў «Анегіна», Міхась Зарэцкі не толькі апгрэйдзіў тагачасную прозу, але быў адным з ініцыятараў тэатральнай дыскусіі. Там былі й тыя, чые імёны ты добра памятаеш з падручнікаў, – Міхась Чарот, Тодар Кляшторны, Валерый Маракоў і шэраг іх сяброў па пяру. На сценах, выдрапаны, застаўся апошні верш Чарота «Я не чакаў // І не гадаў». Палітыка беларусізацыі раптам змянілася на палітыку нацыянальнай рэпрэсій.

Змітрок Бядуля – кавалер ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга. Гэта не чарговая ўзнагарода для таго, хто падараваў нам сімвалізм і імпрэсіянізм у пачуццёва-прыгожых творах. Побач тады быў сябра, скульптар Заір Азгур, які ўспамінае: «Такім шчаслівым я яго ніколі не бачыў. Ён смяяўся, і ад радасці па яго твары цяклі слёзы... Бядуля гаварыў: “Заірка, нам ёсць чаго радавацца. Больш ніякі Бэндэ не будзе лаяць і ніхто ніякіх ярлыкоў прышываць не будзе”».

Эвакуацыя на тры гады закідвае Кузьму Чорнага ў Маскву. Вакол вайна, але, акрамя працы над нумарамі выдання «Раздавім фашысцкую гадзіну», пісьменнік рыхтуе для цябе гросбухі з адменнай філасофскай прозай. Калі носіш акуляры, каб выглядаць разумнейшым(-шай), – бегма да бібліятэкі за «Млечным шляхам». Удвая смачней, калі разам з «Пошукамі будучыні».

Тастаментам Васіля Захаркі прызначаецца наступны Генеральны сакратар Ураду БНР – Ларыса Геніюш. Праз паўстагоддзя яе творы маўкліва мінае школьная праграма: рэабілітацыі няма дагэтуль, у 2003 годзе – чарговая адмова. Падчас Вялікай Айчыннай паэтка дапамагае беларусам-эмігрантам, ваеннапалонным і палітычным уцекачам і трымае архіў БНР. Апошняе каштуе ёй волі: з-за гэтых звестак Геніюш мусіць цярпець катаванні і робіцца разам з мужам вязнем ГУЛАГа на 25 гадоў. Яе і ў вершы, і ў прозе ведае замежжа. Нават недаверлівы да жаночага літаратарства Максім Танк здымае капялюш: «Чытаю “Споведзь” Ларысы Геніюш... Гэты твор пакідае большае ўражаньне, як “Архіпелаг ГУЛАГ” Салжаніцына, бо ўсё, пра што яна піша, перажыта ёю, а да ўсяго яшчэ – у кожным слове чуеш біцьцё яе няскоранага і самаахвярнага сэрца. “Споведзь” Л. Геніюш – твор велізарнай выбуховай сілы». І ты не чакай адлігі, каб разгарнуць кнігу.

34-ы штаб, дзе значыцца ваенны журналіст Пімен Панчанка, на два гады накіраваны ў Іран. Там народзіцца цыкл вершаў «Іранскі дзённік», але ў Панчанкі і ў буйным каларыце Усходу нерэальна адшукаць хоць штосьці непатрыятычнае. Вершаваныя забаўкі – не яго тэма, таму атрымлівай зафіксаваную між радкоў жыццёвую праўду, рафінаваныя думы і спадзяванні эпохі.

Пад Берлінам гіне паэт Мікола Сурначоў. У ваенны час літаратура не знікае: мастакі слова ідуць на фронт, лейтматыў цяпер – героіка. Найбольш зручнымі аказваюцца публіцыстыка і паэзія, проза даганяе пазней. «Беларуская газета» пад кантролем нямецкай улады няспынна друкуе нумары ўсю вайну: з 27 ліпеня 1941 па 28 чэрвеня 1944 года. Амаль з акопаў пішуць Куляшоў, Броўка, Глебка і Лынькоў, а ў акупаваным Менску ў 1944 годзе выходзіць кніга вершаў Наталлі Арсенневай «Сягоння».

Пятрусь Броўка становіцца лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі СССР за цыкл вершаў і паэму «Хлеб». Бывай, зброя! Старонкі беларускай савецкай літаратуры напаўняе ідылічная мірная праца і блізкая да ўтопіі радасць. Але з палітыкай справа асобная: услаўленне перамогі рухае аўтараў у процілеглых напрамках. Адны кідаюцца ў патрыятызм, горача асуджаючы капіталістычны свет, як той жа Куляшоў у вершах «Камуністы» ці «Слова да Аб’яднаных нацый». Адначасова з’яўляецца іншы погляд. У 1945 г. Кандрат Крапіва піша камедыю «Мілы чалавек» (на жаль, яе тэатральны лёс удалым не назавеш). Ён ставіць перад гледачом люстэрка, у якое той не вельмі хоча глядзець, бо бачыць непрывабны прадукт тагачаснага грамадства. І так праз напаўзабытую сатыру рэанімуе чалавека.

На сцэне Купалаўскага ставіцца «Выбачайце, калі ласка!» Макаёнка, ізноў сатырычная камедыя выкрывае непрыемную рэчаіснасць. Твор бескампрамісна крытыкуе савецкія метады кіраўніцтва: іх заганнасць, паказуху, фармалізм. «Нязгодныя» літаратары (Кулакоўскі, Быкаў, Макаёнак, Адамовіч, Наўроцкі) атрымліваюць афіцыйны водгук – крытыку ці абмежаванне творчай свабоды. Заканамерна ў нас вынікае «шасцідзясятніцтва».

1957 год, 15 лістапада 

 

Канчаткова рэабілітаваны Уладзімір Дубоўка. Адліга. Можна чытаць рэпрэсаваных пісьменнікаў (ад Гарэцкага і Чарота да Хадыкі, Зарэцкага і Гартнага). А тыя, з кім не паспела разабрацца ўлада, вяртаюцца да творчай дзейнасці: напрыклад, Скрыган, Звонак, Пушча, Грахоўскі, Хведаровіч. У стане пісьменнікаў – ды і паэтаў – джэк-пот: да пяра дарастае новае, «філалагічнае» пакаленне. Літаратуру ўздымаюць волаты – Навуменка, Чыгрынаў, Барадулін, Пташнікаў, Стральцоў, Вярцінскі, Гілевіч (толькі пачатак!). Канешне, расквітае раман: Мележ, Шамякін, Караткевіч – прозвішчы для цябе не новыя.

Янка Брыль ідзе на вольныя хлябы. Пісьменнік так захапіўся мележаўскімі «Людзьмі на балоце» (дарэчы, прыхільніцай раманіста была і Ларыса Геніюш), што дзеля літаратарства – не дармаедства – кінуў працу ў выдавецтве. У 1964 годзе ён заканчвае сваю «кнігу адной маладосці», аўтабіяграфічны раман «Птушкі і гнёзды». Між паноўнай рэалістычнай прозы гэты твор – стылёвы дысідэнт, бо да традыцыйнай эпікі Брыль выдатна дамешвае лірыку, эмацыянальнасць і псіхалагізм. Не ўсё ж апісваць навакольны свет, унутры чалавека таксама цікава.

Пацешым самалюбства, чытаючы ліст паэта Канстанціна Ваншэнкіна да Алеся Бачылы: «Дорогой Алесь! Сердечное спасибо за книгу и за поздравление. Очень жалею, что не могу почитать стихи, – пробовал, но почти ничего не получается». Бо не толькі чытаем, а спраўна пяем гімнам: здаецца, зацягнем напісаную ім «Радзіма мая дарагая», нават калі раскатурхаюць глыбока ўночы. 

1970 год

 

На гэты час ужо апублікаваныя і «Жураўліны крык» Быкава, і «Сэрца на далоні» Шамякіна, а Мележ працуе над новымі рэдакцыямі «Мінскага напрамка». Іван Навуменка пра падзеі мінулага піша аповед «Хлопцы самай вялікай вайны», але вайны ў ім парадаксальна няма: толькі чалавек, на якім яна пакінула выразны адбітак, – «рэмаркаўскі» адчай. Матыў угадваецца лёгка, бо творчасць Навуменкі – гэта ўзорная савецкая мадыфікацыя літаратуры «страчанага пакалення». Пісьменнік ішоў на вайну падлеткам, якому замест школьнага дыплома далі стрэльбу. Усміхаючыся, ён гаварыў: «Некаторыя ж нават марожанага не каштавалі – у армію, на фронт…»

У Лондане айцец Аляксандр Надсан адкрывае бібліятэку і музей імя Ф. Скарыны. Нядрэнная падстава для гонару? А ў Менску брытанскай каралеўскай бібліятэкі няма.

Ідэалагічна «правільныя», падцэнзурныя творы не замінаюць свабоднаму слову. Па краіне гуляе самвыдавецкi тэкст – паэма Францiшка Ведзьмака-Лысагорскага «Сказ пра Лысую гару» – і толькі Быкаў, Аўрамчык і Ніна Гілевіч ведаюць, хто пускае з-пад псеўданіма жартачкі. Нават калі не такім ты памятаеш Ніла Сымонавіча, іранічнай усмешкай ён лёгка парве табе твар хутчэй за лепшага стэндапера. «Сказ» забяспечаны першасортным бонусам: гісторыю яго ўтварэння аўтар распавядае сам з усімі падрабязнасцямі.

Кнігадрук пухне новымі выдавецтвамі, а канца ў спісе пакуль не апублікаваных аўтараў яшчэ не відаць. Замест скаргі закасваем рукавы: на арэне з’яўляецца тытан – дзяржаўная «Мастацкая літаратура». Колькі прайшло гадоў, а яна і ў крамах, і дома няспынна цяжарыць палічкі.

1973 год

 

Караткевіч, які ад нудоты часам падпісваў сабе свае ж кніжкі (палюбуйся: «Дарагому, любімаму Уладзіміру Сямёнавічу ад аўтара!»), працуе над лібрэта балета «Кастусь Каліноўскі». Гэты час, 60-80-я гады, вяртае цябе да вытокаў – найбольш захоплена аўтары распрацоўваюць тэму культурнай спадчыны. Дарэчы, вельмі характэрны момант для неарамантычнага кірунку. Што чытаць: творы Дайнекі, Лойкі, Сачанка, Адамчыка, Сіпакова і не толькі. Ні ў чым сябе не абмяжоўвай!

Не можам утрымацца, каб пакінуць цябе без анекдота з жыцця Уладзіміра Сямёнавіча. Канешне, пра каханне. Са сваёй жонкай Караткевіч пазнаёміўся феерычна. Справа была ў Берасці: куратар курса, выкладчыца гісторыі партыі Валянціна Браніславаўна, прывяла сваіх студэнтаў на сустрэчу з пісьменнікам. Яна амаль не гаварыла па-беларуску, але любіла польскія дэтэктывы і неяк у цягніку прачытала «Дзікае паляванне караля Стаха» (толькі на аўтара не звярнула ўвагі). Пасля, ужо ў кабінеце, Валянціна прапанавала Караткевічу: «А почему бы Вам не написать детективный роман?» «Накшталт якога?» – пытае Уладзімір Сямёнавіч. – «Вроде “Дикой охоты короля Стаха”. – «Гыы, дык гэта ж я напісаў!» І ўсё – шлюб!

Аддалі эфір у добрыя рукі: дзяржаўны брадкасцінг – камітэт БССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні – узначальвае Генадзь Бураўкін (пакуль не падтрымлівае ў 1990-м лідараў БНФ). Гуру паспявае паўсюль: паводле яго насычанай літаратурнымі і грамадскімі дасягненнямі біяграфіі можна рабіць асабісты таймлайн, бо хіба разбярэшся, як магчыма было так дзівосна панамешваць «Вожыка» з «Белсатам» і працай у міністэрстве.   

На сцэнар Алеся Адамовіча, паводле яго «Хатынскай аповесці», «Партызанаў» і напісанай з Я. Брылём і У. Калеснікам «Я з вогненнай вёскі», выходзіць фільм «Ідзі і глядзі» (рэж. – Элем Клімаў). Савецкі кінапракат на хвальбу не гнуўся: нават вылучыў ад СССР прэтэндэнтам на «Оскар» у намінацыі «Лепшы фільм на замежнай мове». Адамовічу ў кіно фарціла па заслугах: намячалася нават супрацоўніцтва з Галівудам, прыгадвае фотажурналіст Яўген Коктыш: «Пасля выхаду на экраны “Ідзі і глядзі” на Алеся Міхайлавіча выйшлі... галівудзкія прадусары з “Каламбія Пікчэрз”. У 1987 годзе пісьменьнік скончыў сцэнар “... Імя гэтай зорцы Чарнобыль” для фільму, рэжысэрам якога павінен быў стаць Стэнлі Крамэр. Але ў Галівудзе гэтае кіно так і не зьнялі. Кажуць, Крамэр ня змог прыступіць да фільму з асабістых прычын». Чарнобыль, між іншым, у Адамовіча сапраўды атрымаўся адным з самых выдатных. Калі тэма прыпяцкіх зорак для цябе не раскрыта, чытай «Злую зорку» Шамякіна (1991).

Спачатку была «Беларуская спеўна-драматычная майстроўня» (1979-1984): спроба абудзіць «памяць пра сваё». Культурнае адраджэнне, на жаль, не да густу ўлады. Але запушчаны працэс незваротны: у канцы 80-х пачынаюць пандэмічна варушыцца незалежныя мастацкія рухі. Гурток сяброў аб’ядноўваецца ў адзін з першых, інтэрдысцыплінарны «Беларускі клімат». У тым жа годзе, 21 сакавіка, іншыя маладыя літаратары (Алесь Бяляцкi, Сяргей Дубавец, Адам Глобус, Анатоль Сыс, Славамір Адамовіч) распачынаюць дзейнасць «Тутэйшых». Сюды ж занатуем пра «Талаку». Аб’яднанні атрымліваюцца страшна эклектычнымі: мешань літаратуры і этнаграфіі з археалогіяй, экалогіяй, палітыкай. Так гучыць пульс цэлага пакалення, увасабляючы памкненні i жаданні, прагу перамен – свабоды, дэмакратыi, адраджэння нацыі і незалежнасцi.

Газета «Літаратура і мастацтва» трымае марку пляцоўкі для творчай інтэлігенцыі Беларусі з 1932 года: складана ўявіць выданне, якое ўбухнула ў культуру больш фарбы, чым «ЛіМ». Аднак менавіта на яе старонках упершыню выкрываюцца рэпрэсіі ў БССР 1930-х гадоў: з’яўляецца артыкул Зянона Пазняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты – дарога смерці».

1989 год

 

20 вядомых пісьменнікаў утвараюць Беларускі ПЭН-цэнтр. Правы літаратараў, напрамкі іх прафесійнага супрацоўніцтва і дбанні пра нацыянальную культуру цяпер замацаваны афіцыйна, на міжнародным узроўні, пад бэст-оф-зэ-бэст кіраўніцтвам (першы прэзідэнт – Барадулін). Без ПЭН-цэнтра былі б як без рук, а так маем колькі шыкоўных літаратурных прэмій, сябруем з Камітэтам «Пісьменнікі ў зняволенні» і падтрымліваем пісьменнікаў-выгнаннікаў, плюс дэсерт – спрачаемся на сусветным узроўні па пытаннях мастацкага перакладу і лінгвістычнага права.

Экранізуецца раман Андрэя Мрыя «Запіскі Самсона Самасуя», напісаны яшчэ ў 1929 годзе. Атрымаўся тэлефільм «Пратарчака жыцця, або Запіскі Самсона Самасуя», які дакладна не саступае ні «Залатому цяляці» ці «12 крэслам», ні «Сабачаму сэрцу». Зразумей намёк: сатырычны твор у поўнай публікацыі друкуюць толькі ў 1988 годзе, бо спачатку дзяржаўная крытыка з яго чамусьці не ўгарнула. Напрыканцы сярпаста-малаткастай эпохі ізноў успамінаюць пра «злосны пасквіль на савецкую рэчаіснасць», робячы пад чырвонымі сцягамі апошнія крокі.