Таймлайн беларускай літаратуры. Частка 2: Росквіт

Забудзься на лапці і кулі. Творы ХХ стагоддзя трывала звязаныя з кіпай стэрэатыпаў, якімі нас кормяць з маленства. Але як было насамрэч? Каб не прымушаць Быкава і Купалу з Коласам няспынна ікаць, робячы іх узурпатарамі літаратурнага жыцця цэлай эпохі, нагадваем табе зорныя падзеі ды імёны творцаў усутыч да атрымання незалежнасці.

 

 

 

1906 год
Разумееш, час складаны. Але, нягледзячы на ўсе перашкоды, у Пецярбургу адкрываецца першае юрыдычна дазволенае беларускае выдавецтва «Загляне сонца і ў наша аконца», якое выцягвае з забыцця нацыянальную культуру: падручнікі, літаратурныя творы і мову. Апошняя кніга, якая ўбачыць свет у гэтай тыпаграфіі праз 10 гадоў, – напісаная Коласам «Чарка ўсё на свеце робіць». Аптымізму, бачыш, не губляем.

 

 

1906 год, 10 лістапада

 

У друкарні Марціна Кухты дэбютуе газета «Наша Ніва» – імпульс для развіцця публіцыстыкі, мастацкай прозы і вершавання. Асобна ўзгадаем лірыкаў: нашаніўскія паэты сталі сапраўдным Вялікім выбухам. Газета мелася быць эсэнцыяй тагачаснага жыцця інтэлігенцыі з яе літаратурнымі, асветніцкімі і грамадска-палітычнымі ідэямі і надзеямі.

 

1911 год, 25 і 26 чэрвеня

Трупа Ігната Буйніцкага грае ў Менску «Моднага шляхцюка» Каруся Каганца. Паглядзі, што піша on air нашаніўскі карэспандэнт: «Салю нанялі невялічкую, каторая была напоўнена (...) мешчанамі, дробнымі чыноўнічкамі і працавітым народам. Інтэлігенцыя польская і расейская не пайшла на прэдстаўленьня ў беларускай мове; відаць было, што непрыхільна адносілася да “мужыцкай” гутаркі» («Наша Ніва», 1 (14) ліпеня 1911 г., № 25-26). Тым не менш публіка імпрэзу рассмакавала хутка: п’еса стала тагачасным драматычным шлягерам. У аўтара таксама квасок не з трасок: мала таго, што з абодвух бакоў – нашчадак рэвалюцыянераў, дык яшчэ і сваяк Гіёма Апалінера. Звыш таго – колькі твораў Каганца вандруе ў невядомых кірунках: што заблукаў зборнік, дасланы ў «Нашу Ніву», што дзіцячыя кніжкі пракінулі друкарню.

 

 

1913 год, 9 лютага
БДТ-1, першае беларускае драматычнае таварыства (фактычна – зыходны пункт сучаснага Купалаўскага тэатра), ставіць у Вільні «Паўлінку» Янкі Купалы. Цяпер, вядома, гэта фішка тэатра: у «Паўлінкі» за сто гадоў – ані зморшчынкі, і яна па-ранейшаму адкрывае сезон.

 

1913 год, 13 (26) лютага

 

З’яўляецца ў друку адначасовы антаганіст і паплечнік сацыялістычнай «Нашай Нівы» – штодзённая газета Biełarus з шалёным гарнітурам матэрыялаў: ад казак да нарысаў па культуры. Нацыянал-дэмакратычная, па-беларуску, лацінкай, у Расійскай імперыі. Без спонсара, вядома, не атрымалася б. Таму дзякуем Магдалене Радзівіл, для якой гэтае выданне было не адзіным «дзіцём» дабрачыннасці: мецэнатка адкрыла колькі беларускамоўных школ, падтрымлівала першыя друкаваныя «крокі» Багдановіча і Буйло і фінансавала выдавецтва, шпіталі і сельскія крамы. У рэшце рэшт, дзеля заснавання ў Рыме беларускай грэка-каталіцкай калегіі зняла з сябе апошняе (канешне не!) дыяментавае калье.

 

 

1914 год
Асабіста для менскай моладзі – часопіс «Лучынка» з-пад лёгкай рукі Алаізы Пашкевіч. Цётка як літаратар дзіўным чынам цягнула на сабе і хрэст на свабоду, і неверагодную лірычную пяшчоту: яе рэвалюцыйныя творы апантана распаўсюджваліся, але не менш прагна сучаснікі гарталі «Першае чытанне для дзетак беларусаў». Ці назавеш іншую аўтарку з такім фантастычным спалучэннем?

 

 

1915 год
Максім Багдановіч не толькі вянкі плёў. Ён быў выдатным перакладчыкам, перанёс на беларускую мову Авідыя з Гарацыем, Верлена, Гейнэ і Шылера і вельмі добра ведаў, навошта ён гэта робіць. Для новай беларускай літаратуры мастацкі пераклад – актуальны і эфектыўны сродак узбагачэння. Пра гэта чытай у крытычным артыкуле паэта «Забыты шлях».

 

 

1917 год
Антон Луцкевіч выдае курс лекцый «Як правільна пісаць па-беларуску» і, годам пазней, «Беларускі правапіс». Акрамя лінгвістычных асноў, ён таксама закладаў і асновы беларускай дзяржаўнасці – быў ініцыятарам абвяшчэння незалежнай БНР. У гэты час яго брат, этнограф і археолаг Іван Луцкевіч,знайшоў і ўвёў у навуковы ўжытак кітабы – старабеларускія кнігі XVI стагоддзя, напісаныя арабскай графікай. Дарэчы, Луцкевічы яшчэ ў Вільні і першую масонскую ложу заснавалі. Вось дык браты!

 

 

1917 год, восень
Цяпер без цара! Забароненае падчас манархіі «Першае беларускае таварыства драмы і камедыі» святкуе другія народзіны, а да яго – свежая кроў! – далучаецца Уладзіслаў Галубок, якому наканавана стаць першым беларускім народным артыстам. Раім запазычыць яго энтузіязм: у таварыства Галубок уступае з усім кагалам (прыцягнуў і дзяцей, і жонку!), а першыя драматургічныя спробы не грэе ў шуфлядзе – увосень піша тры п’есы і адразу трапляе на падмосткі.

 

 

1918 год, 1 сакавіка
Маладая савецкая рэспубліка атрымлівае перыёдыку на роднай мове: выходзіць газета «Дзянніца», веснік Белнацкама. Але толькі да лютага 1919 года: нядоўга музыка іграла.

 

 

1918 год, 29 сакавіка

Газета «Беларускі шлях» друкуе 3-ю Устаўную грамату Рады БНР. Выданне з выразна нацыянал-дэмакратычным поглядам падтрымлівае дзейнасць Рады і не спыняе ўласную нават падчас нямецкай акупацыі: тады, у 1918 годзе, газету рэдагуе Алесь Гарун. І ў вершах, і ў прозе яго мэта і мара – разняволенне Бацькаўшчыны. Але фактычна Гарун, ужо пасля сваёй смерці, больш за 30 гадоў (з 1947 да 1980-х) менаваўся «здраднікам беларускага народа», а творы чакалі друку, нібы калісьці вострая, але цяпер паржавелая зброя.

 

 

1920-я гады
Кампазітар Мікалай Равенскі вяртаецца з Масквы і падае ў акіян беларускай народнай творчасці. Апрацоўваючы фальклорныя песні, ён не забываецца на аўтарскую лірыку: на нотным стане мацуе словы сучаснікаў і літаратараў-папярэднікаў з такім поспехам, што ўсе забываюцца на паэтычныя карані гэтых хітоў. З кожнага праса ты, напэўна, чуў(-ла) «Люблю наш край – старонку гэту». Пазнаёмся: гэта радкі з напісанага ў 1913 годзе верша «Люблю» Канстанцыі Буйло.

 

 

1920 год, восень

 

У Вільні Ядвігін Ш. рыхтуе да друку апошні твор, свае «Успаміны». Ён паспеў някепска ўспудзіць розныя жанры, завесці сяброўства з Купалам, Багдановічам і Зоськай Верас, пешшу правандраваць па Беларусі больш за 500 км і занатаваць гэта ў «Лістах з дарогі», а падчас Першай сусветнай – зрабіць у сваім маёнтку прытулак для дзяцей бежанцаў. Нам, сярод асаблівых скарбаў, засталіся першы ў беларускай літаратуры (шкада, недапісаны) раман «Золата» і букет рамантычных гіпотэз пра паходжанне таямнічага псеўданіма.

 

 

1921 год
Час філасофстваваць. У Вільні публікуецца эсэ Ігната Абдзіраловіча (плюс адзін у скарбонцы файных псеўданімаў) «Адвечным шляхам». Праз стагоддзе актуальнасць пытанняў не толькі не знікла, але, нібы годнае вінцо, стала нават мацнейшай. Верыш ці не, аўтара турбавала наша бясконцае ваганне паміж Захадам і Усходам. Але ўлічым гістарычны кантэкст: разарваная надвое зямля думала не пра тое, з кім больш сябраваць хочацца. Тады, хутчэй, хто з іх больш брыдкі.

 

 

1921 год
Афіцыйныя ўлады трымаюць у руках цудоўны шанец адрадзіць «Беларускую хатку», культурна-асветніцкі клуб інтэлігентаў. Але – дуля на талерцы! – таго не робяць. Датуль клуб плённа праіснаваў 4 гады (з 1916-ы па 1920-ы), дазваляючы наладжваць вечарыны і працу мастацкіх таварыстваў. Так, з «Хаткай» мусяць развітацца, аднак хіба так проста спыніць актывістаў? Працяг будзе.

 

 

1924 год
Спецыяльная, прафесійная лексіка – нібы белы шалік, без якога не пускаюць у gentlemen's club, бо яна адкрывае наўпроставы шлях нацыянальным навуковым дасягненням. Вацлаў Ластоўскі бярэ тэрміналагічнага быка за рогі і публікуе слоўнікі па арніталогіі «Назовы птахаў», батаніцы «Іменьнік расьцін», антрапаніміцы, ваеннай справе і, разам з аўтарам беларускага трохпалоснага сцяга, Клаўдзіем Дуж-Душэўскім, – па матэматыцы, геаметрыі і трыганаметрыі. Дакладна наш Цыцэрон.

 

 

1925 год
З выдання «Жалейкі», першага зборніка, мінула 17 гадоў. Купалу прысвоена званне народнага паэта Беларусі. Прыемна, што ён – не адзіная зорка, бо літаратура набывае надзвычайную эстэтычную шматграннасць і дынаміку. Справа не толькі ў мадэрнісцкіх тэндэнцыях: мастацкія плыні – рамантызм, рэалізм, сімвалізм, імпрэсіянізм і іншыя – узаемадзейнічаюць і даюць волю эксперыментам.

 

 

1926 год
Янка Маўр вядзе на беларускім радыё перадачу для аматараў эсперанта. Калі далучыць да захаплення рэдкай мовай яшчэ і спірытызм – адразу зразумела, чаму менавіта ён адным з першых распачынае ў нацыянальнай літаратуры навукова-фантастычную галіну. Футурыстычныя думкі не прымусілі чытача састарэць у чаканні: у 1927 годзе – «Чалавек ідзе». Куды? У будучыню, канешне. А будучыня – гэта хто? Моладзь. Так з’яўляюцца яго ўзорныя «Палескія рабінзоны», «ТВТ» і «Фантамабіль прафесара Цылякоўскага».

 

 

1931 год
Чарговы раз арыштаваны і асуджаны на 8 гадоў Браніслаў Тарашкевіч. У зняволенні ён грунтоўна перапрацоўвае «Беларускую граматыку» (і перадае рукапіс для публікацыі), піша гімн Беларускай грамады «Сто тысяч нас было сяброў» і перакладае на беларускую мову «Пана Тадэвуша» Міцкевіча і «Іліяду» Гамэра, для выдання якой была ўжо зроблена нават карэктура. Тарашкевіцу мы сяк-так захавалі, а вось ад «Іліяды» застаўся толькі ўрывак.

 

 

1935 год
«ГУЛАГ» Салжаніцына атрымлівае нечаканую фору. Сустракай першы ў сусветнай літаратуры твор, дзе вачыма арыштанта бачыш сталінскі канцлагер: «У капцюрох ГПУ» Францішка Аляхновіча, зроблена ў Беларусі. Спачатку напісаная па-польску і толькі праз два гады ўрэшце выдадзеная па-беларуску, аповесць выперадзіла свой знакаміты раман-нашчадак амаль на 40 гадоў. Успаміны Аляхновіча ёсць таксама па-італьянску, па-партугальску і па-ўкраінску. Але не толькі антыгулагаўская тэма робіць Францішка літаратарам, які абмінае час: менавіта Аляхновічу мы ўдзячныя яшчэ і за беларускі ўнёсак у «новую драму» – кірунак у еўрапейскай драматургіі з іншым тыпам канфлікту.

 

 

1935 год, 1 верасня

 

Школа ў пасёлку Пясочня пачынае год з новым настаўнікам рускай мовы і літаратуры. Максім Гарэцкі выкладаў і раней – напрыклад, у Віленскай гімназіі і БДУ. Колішні загадчык кафедры, супрацоўнік-рэдактар-выдавец газет і сябра Інбелкульту цяпер вучыць сялянскіх дзяцей і мае наперадзе тры гады да расстрэлу за ўдзел у фэйкавым «Саюзе вызвалення Беларусі». Гарэцкі – чарговы доказ перманентнай інтэлігентнасці нацыянальнай літаратуры: ён быў супраць таго, каб маладая беларуская славеснасць існавала ў абмежаванні правінцыяй. Што нам пакінуў пісьменнік: маральна-этычную праблематыку, парасткі інтэлектуальна-філасофскай і лірычнай прозы. І, зразумела, узорныя творы – аповесць «Дзве душы», раманы «Віленскія камунары» і «Камароўская хроніка» і, канешне, яго руска-беларускія слоўнікі.

 

 

1936 год, восень
Хворага і стомленага Цішку Гартнага (Змітра Жылуновіча) з кошыкам прадуктаў, неўзабаве да яго арышту 15 лістапада за «нацыянал-дэмакратызм», на вуліцы спатыкае Станіслаў Шушкевіч старэйшы, бацька першага кіраўніка незалежнай Беларусі. Праз допыты і катаванні, якія было чуваць у суседнім пакоі (паводле ўспамінаў Шушкевіча), літаратар хутка трапіць у псіхіятрычную лячэбніцу, а там неймаверным чынам убіць сабе ў горла жалезную ножку казённага ложка. Магчыма, менавіта Жылуновіч мусіў стаць першым Народным паэтам Беларусі яшчэ ў 1923 г., але пастанова пленума ЦК чамусьці не ажыццявілася. Не сышліся зоркі?

 

 

1937 год, 29–30 кастрычніка
У гэтую ноч з’яўляецца паняцце «расстралянай літаратуры»: у менскай турме НКВД бальшавіцкія ўлады пазбавіліся ад сотні беларускіх дзеячаў, сярод якіх было 23 маладых літаратара. Кожны – адметны: Алесь Дудар, між іншым, пераклаў «Анегіна», Міхась Зарэцкі не толькі апгрэйдзіў тагачасную прозу, але быў адным з ініцыятараў тэатральнай дыскусіі. Там былі й тыя, чые імёны ты добра памятаеш з падручнікаў, – Міхась Чарот, Тодар Кляшторны, Валерый Маракоў і шэраг іх сяброў па пяру. На сценах, выдрапаны, застаўся апошні верш Чарота «Я не чакаў // І не гадаў». Палітыка беларусізацыі раптам змянілася на палітыку нацыянальнай рэпрэсій.

 

 

1939 год
Змітрок Бядуля – кавалер ордэна Працоўнага Чырвонага Сцяга. Гэта не чарговая ўзнагарода для таго, хто падараваў нам сімвалізм і імпрэсіянізм у пачуццёва-прыгожых творах. Побач тады быў сябра, скульптар Заір Азгур, які ўспамінае: «Такім шчаслівым я яго ніколі не бачыў. Ён смяяўся, і ад радасці па яго твары цяклі слёзы... Бядуля гаварыў: “Заірка, нам ёсць чаго радавацца. Больш ніякі Бэндэ не будзе лаяць і ніхто ніякіх ярлыкоў прышываць не будзе”».

 

 

Тым часам побач...

У 1901 годзе першая Нобелеўка па літаратуры ўцякла ад Заля, Сянкевіча і Талстога да французскага паэта і эсэіста Сюлі-Прудома. Ад гэтага часу штогод міравая літаратура абірае фаварыта і ўзнагароджвае яго прызнаннем і грашыма. Нарэшце! Бо прызвычаіліся, што мастак заўсёды павінен быць бедным і галодным.

Далей – усе пад уражаннем ад Першай сусветнай. Нават амерыканская літаратура, перасекшы Атлантыку, становіцца зусім еўрапейскай – поўны касмапалітызм. Новыя танальнасці апаноўваюць літаратуру страчанага пакалення: Хэмінгуэя, Фіцджэральда, Рэмарка. А чарговы напрамак рыхтуе табе добрую порцыю філасофскіх пошукаў і аналізу – разнастайны і наватарскі мадэрнізм ад Джойса да Кафкі.

 

 

 

1941 год
Эвакуацыя на тры гады закідвае Кузьму Чорнага ў Маскву. Вакол вайна, але, акрамя працы над нумарамі выдання «Раздавім фашысцкую гадзіну», пісьменнік рыхтуе для цябе гросбухі з адменнай філасофскай прозай. Калі носіш акуляры, каб выглядаць разумнейшым(-шай), – бегма да бібліятэкі за «Млечным шляхам». Удвая смачней, калі разам з «Пошукамі будучыні».

 

 

1943 год, сакавік
Тастаментам Васіля Захаркі прызначаецца наступны Генеральны сакратар Ураду БНР – Ларыса Геніюш. Праз паўстагоддзя яе творы маўкліва мінае школьная праграма: рэабілітацыі няма дагэтуль, у 2003 годзе – чарговая адмова. Падчас Вялікай Айчыннай паэтка дапамагае беларусам-эмігрантам, ваеннапалонным і палітычным уцекачам і трымае архіў БНР. Апошняе каштуе ёй волі: з-за гэтых звестак Геніюш мусіць цярпець катаванні і робіцца разам з мужам вязнем ГУЛАГа на 25 гадоў. Яе і ў вершы, і ў прозе ведае замежжа. Нават недаверлівы да жаночага літаратарства Максім Танк здымае капялюш: «Чытаю “Споведзь” Ларысы Геніюш... Гэты твор пакідае большае ўражаньне, як “Архіпелаг ГУЛАГ” Салжаніцына, бо ўсё, пра што яна піша, перажыта ёю, а да ўсяго яшчэ – у кожным слове чуеш біцьцё яе няскоранага і самаахвярнага сэрца. “Споведзь” Л. Геніюш – твор велізарнай выбуховай сілы». І ты не чакай адлігі, каб разгарнуць кнігу.

 

 

1944 год
34-ы штаб, дзе значыцца ваенны журналіст Пімен Панчанка, на два гады накіраваны ў Іран. Там народзіцца цыкл вершаў «Іранскі дзённік», але ў Панчанкі і ў буйным каларыце Усходу нерэальна адшукаць хоць штосьці непатрыятычнае. Вершаваныя забаўкі – не яго тэма, таму атрымлівай зафіксаваную між радкоў жыццёвую праўду, рафінаваныя думы і спадзяванні эпохі.

 

 

1945 год, 20 красавіка 
Пад Берлінам гіне паэт Мікола Сурначоў. У ваенны час літаратура не знікае: мастакі слова ідуць на фронт, лейтматыў цяпер – героіка. Найбольш зручнымі аказваюцца публіцыстыка і паэзія, проза даганяе пазней. «Беларуская газета» пад кантролем нямецкай улады няспынна друкуе нумары ўсю вайну: з 27 ліпеня 1941 па 28 чэрвеня 1944 года. Амаль з акопаў пішуць Куляшоў, Броўка, Глебка і Лынькоў, а ў акупаваным Менску ў 1944 годзе выходзіць кніга вершаў Наталлі Арсенневай «Сягоння».

 

 

1947 год
Пятрусь Броўка становіцца лаўрэатам Дзяржаўнай прэміі СССР за цыкл вершаў і паэму «Хлеб». Бывай, зброя! Старонкі беларускай савецкай літаратуры напаўняе ідылічная мірная праца і блізкая да ўтопіі радасць. Але з палітыкай справа асобная: услаўленне перамогі рухае аўтараў у процілеглых напрамках. Адны кідаюцца ў патрыятызм, горача асуджаючы капіталістычны свет, як той жа Куляшоў у вершах «Камуністы» ці «Слова да Аб’яднаных нацый». Адначасова з’яўляецца іншы погляд. У 1945 г. Кандрат Крапіва піша камедыю «Мілы чалавек» (на жаль, яе тэатральны лёс удалым не назавеш). Ён ставіць перад гледачом люстэрка, у якое той не вельмі хоча глядзець, бо бачыць непрывабны прадукт тагачаснага грамадства. І так праз напаўзабытую сатыру рэанімуе чалавека.

 

 

1954 год
На сцэне Купалаўскага ставіцца «Выбачайце, калі ласка!» Макаёнка, ізноў сатырычная камедыя выкрывае непрыемную рэчаіснасць. Твор бескампрамісна крытыкуе савецкія метады кіраўніцтва: іх заганнасць, паказуху, фармалізм. «Нязгодныя» літаратары (Кулакоўскі, Быкаў, Макаёнак, Адамовіч, Наўроцкі) атрымліваюць афіцыйны водгук – крытыку ці абмежаванне творчай свабоды. Заканамерна ў нас вынікае «шасцідзясятніцтва».

 

 

1957 год, 15 лістапада 

 

Канчаткова рэабілітаваны Уладзімір Дубоўка. Адліга. Можна чытаць рэпрэсаваных пісьменнікаў (ад Гарэцкага і Чарота да Хадыкі, Зарэцкага і Гартнага). А тыя, з кім не паспела разабрацца ўлада, вяртаюцца да творчай дзейнасці: напрыклад, Скрыган, Звонак, Пушча, Грахоўскі, Хведаровіч. У стане пісьменнікаў – ды і паэтаў – джэк-пот: да пяра дарастае новае, «філалагічнае» пакаленне. Літаратуру ўздымаюць волаты – Навуменка, Чыгрынаў, Барадулін, Пташнікаў, Стральцоў, Вярцінскі, Гілевіч (толькі пачатак!). Канешне, расквітае раман: Мележ, Шамякін, Караткевіч – прозвішчы для цябе не новыя.

 

 

1960-я гады
Янка Брыль ідзе на вольныя хлябы. Пісьменнік так захапіўся мележаўскімі «Людзьмі на балоце» (дарэчы, прыхільніцай раманіста была і Ларыса Геніюш), што дзеля літаратарства – не дармаедства – кінуў працу ў выдавецтве. У 1964 годзе ён заканчвае сваю «кнігу адной маладосці», аўтабіяграфічны раман «Птушкі і гнёзды». Між паноўнай рэалістычнай прозы гэты твор – стылёвы дысідэнт, бо да традыцыйнай эпікі Брыль выдатна дамешвае лірыку, эмацыянальнасць і псіхалагізм. Не ўсё ж апісваць навакольны свет, унутры чалавека таксама цікава.

 

 

1967 год, 9 лістапада
Пацешым самалюбства, чытаючы ліст паэта Канстанціна Ваншэнкіна да Алеся Бачылы: «Дорогой Алесь! Сердечное спасибо за книгу и за поздравление. Очень жалею, что не могу почитать стихи, – пробовал, но почти ничего не получается». Бо не толькі чытаем, а спраўна пяем гімнам: здаецца, зацягнем напісаную ім «Радзіма мая дарагая», нават калі раскатурхаюць глыбока ўночы. 

 

 

1970 год

 

На гэты час ужо апублікаваныя і «Жураўліны крык» Быкава, і «Сэрца на далоні» Шамякіна, а Мележ працуе над новымі рэдакцыямі «Мінскага напрамка». Іван Навуменка пра падзеі мінулага піша аповед «Хлопцы самай вялікай вайны», але вайны ў ім парадаксальна няма: толькі чалавек, на якім яна пакінула выразны адбітак, – «рэмаркаўскі» адчай. Матыў угадваецца лёгка, бо творчасць Навуменкі – гэта ўзорная савецкая мадыфікацыя літаратуры «страчанага пакалення». Пісьменнік ішоў на вайну падлеткам, якому замест школьнага дыплома далі стрэльбу. Усміхаючыся, ён гаварыў: «Некаторыя ж нават марожанага не каштавалі – у армію, на фронт…»

 

 

1971 год
У Лондане айцец Аляксандр Надсан адкрывае бібліятэку і музей імя Ф. Скарыны. Нядрэнная падстава для гонару? А ў Менску брытанскай каралеўскай бібліятэкі няма.

 

 

1971 год, вясна
Ідэалагічна «правільныя», падцэнзурныя творы не замінаюць свабоднаму слову. Па краіне гуляе самвыдавецкi тэкст – паэма Францiшка Ведзьмака-Лысагорскага «Сказ пра Лысую гару» – і толькі Быкаў, Аўрамчык і Ніна Гілевіч ведаюць, хто пускае з-пад псеўданіма жартачкі. Нават калі не такім ты памятаеш Ніла Сымонавіча, іранічнай усмешкай ён лёгка парве табе твар хутчэй за лепшага стэндапера. «Сказ» забяспечаны першасортным бонусам: гісторыю яго ўтварэння аўтар распавядае сам з усімі падрабязнасцямі.

 

 

1972 год, 6 сакавіка
Кнігадрук пухне новымі выдавецтвамі, а канца ў спісе пакуль не апублікаваных аўтараў яшчэ не відаць. Замест скаргі закасваем рукавы: на арэне з’яўляецца тытан – дзяржаўная «Мастацкая літаратура». Колькі прайшло гадоў, а яна і ў крамах, і дома няспынна цяжарыць палічкі.

 

1973 год

 

Караткевіч, які ад нудоты часам падпісваў сабе свае ж кніжкі (палюбуйся: «Дарагому, любімаму Уладзіміру Сямёнавічу ад аўтара!»), працуе над лібрэта балета «Кастусь Каліноўскі». Гэты час, 60-80-я гады, вяртае цябе да вытокаў – найбольш захоплена аўтары распрацоўваюць тэму культурнай спадчыны. Дарэчы, вельмі характэрны момант для неарамантычнага кірунку. Што чытаць: творы Дайнекі, Лойкі, Сачанка, Адамчыка, Сіпакова і не толькі. Ні ў чым сябе не абмяжоўвай!

Не можам утрымацца, каб пакінуць цябе без анекдота з жыцця Уладзіміра Сямёнавіча. Канешне, пра каханне. Са сваёй жонкай Караткевіч пазнаёміўся феерычна. Справа была ў Берасці: куратар курса, выкладчыца гісторыі партыі Валянціна Браніславаўна, прывяла сваіх студэнтаў на сустрэчу з пісьменнікам. Яна амаль не гаварыла па-беларуску, але любіла польскія дэтэктывы і неяк у цягніку прачытала «Дзікае паляванне караля Стаха» (толькі на аўтара не звярнула ўвагі). Пасля, ужо ў кабінеце, Валянціна прапанавала Караткевічу: «А почему бы Вам не написать детективный роман?» «Накшталт якога?» – пытае Уладзімір Сямёнавіч. – «Вроде “Дикой охоты короля Стаха”. – «Гыы, дык гэта ж я напісаў!» І ўсё – шлюб!

 

 

1978 год
Аддалі эфір у добрыя рукі: дзяржаўны брадкасцінг – камітэт БССР па тэлебачанні і радыёвяшчанні – узначальвае Генадзь Бураўкін (пакуль не падтрымлівае ў 1990-м лідараў БНФ). Гуру паспявае паўсюль: паводле яго насычанай літаратурнымі і грамадскімі дасягненнямі біяграфіі можна рабіць асабісты таймлайн, бо хіба разбярэшся, як магчыма было так дзівосна панамешваць «Вожыка» з «Белсатам» і працай у міністэрстве.   

 

 

1985 год, 27 верасня 
На сцэнар Алеся Адамовіча, паводле яго «Хатынскай аповесці», «Партызанаў» і напісанай з Я. Брылём і У. Калеснікам «Я з вогненнай вёскі», выходзіць фільм «Ідзі і глядзі» (рэж. – Элем Клімаў). Савецкі кінапракат на хвальбу не гнуўся: нават вылучыў ад СССР прэтэндэнтам на «Оскар» у намінацыі «Лепшы фільм на замежнай мове». Адамовічу ў кіно фарціла па заслугах: намячалася нават супрацоўніцтва з Галівудам, прыгадвае фотажурналіст Яўген Коктыш: «Пасля выхаду на экраны “Ідзі і глядзі” на Алеся Міхайлавіча выйшлі... галівудзкія прадусары з “Каламбія Пікчэрз”. У 1987 годзе пісьменьнік скончыў сцэнар “... Імя гэтай зорцы Чарнобыль” для фільму, рэжысэрам якога павінен быў стаць Стэнлі Крамэр. Але ў Галівудзе гэтае кіно так і не зьнялі. Кажуць, Крамэр ня змог прыступіць да фільму з асабістых прычын». Чарнобыль, між іншым, у Адамовіча сапраўды атрымаўся адным з самых выдатных. Калі тэма прыпяцкіх зорак для цябе не раскрыта, чытай «Злую зорку» Шамякіна (1991).

 

 

1987 год
Спачатку была «Беларуская спеўна-драматычная майстроўня» (1979-1984): спроба абудзіць «памяць пра сваё». Культурнае адраджэнне, на жаль, не да густу ўлады. Але запушчаны працэс незваротны: у канцы 80-х пачынаюць пандэмічна варушыцца незалежныя мастацкія рухі. Гурток сяброў аб’ядноўваецца ў адзін з першых, інтэрдысцыплінарны «Беларускі клімат». У тым жа годзе, 21 сакавіка, іншыя маладыя літаратары (Алесь Бяляцкi, Сяргей Дубавец, Адам Глобус, Анатоль Сыс, Славамір Адамовіч) распачынаюць дзейнасць «Тутэйшых». Сюды ж занатуем пра «Талаку». Аб’яднанні атрымліваюцца страшна эклектычнымі: мешань літаратуры і этнаграфіі з археалогіяй, экалогіяй, палітыкай. Так гучыць пульс цэлага пакалення, увасабляючы памкненні i жаданні, прагу перамен – свабоды, дэмакратыi, адраджэння нацыі і незалежнасцi.

 

 

1988 год, 3 чэрвеня
Газета «Літаратура і мастацтва» трымае марку пляцоўкі для творчай інтэлігенцыі Беларусі з 1932 года: складана ўявіць выданне, якое ўбухнула ў культуру больш фарбы, чым «ЛіМ». Аднак менавіта на яе старонках упершыню выкрываюцца рэпрэсіі ў БССР 1930-х гадоў: з’яўляецца артыкул Зянона Пазняка і Яўгена Шмыгалёва «Курапаты – дарога смерці».

 

 

1989 год

 

20 вядомых пісьменнікаў утвараюць Беларускі ПЭН-цэнтр. Правы літаратараў, напрамкі іх прафесійнага супрацоўніцтва і дбанні пра нацыянальную культуру цяпер замацаваны афіцыйна, на міжнародным узроўні, пад бэст-оф-зэ-бэст кіраўніцтвам (першы прэзідэнт – Барадулін). Без ПЭН-цэнтра былі б як без рук, а так маем колькі шыкоўных літаратурных прэмій, сябруем з Камітэтам «Пісьменнікі ў зняволенні» і падтрымліваем пісьменнікаў-выгнаннікаў, плюс дэсерт – спрачаемся на сусветным узроўні па пытаннях мастацкага перакладу і лінгвістычнага права.

 

1990 год
Экранізуецца раман Андрэя Мрыя «Запіскі Самсона Самасуя», напісаны яшчэ ў 1929 годзе. Атрымаўся тэлефільм «Пратарчака жыцця, або Запіскі Самсона Самасуя», які дакладна не саступае ні «Залатому цяляці» ці «12 крэслам», ні «Сабачаму сэрцу». Зразумей намёк: сатырычны твор у поўнай публікацыі друкуюць толькі ў 1988 годзе, бо спачатку дзяржаўная крытыка з яго чамусьці не ўгарнула. Напрыканцы сярпаста-малаткастай эпохі ізноў успамінаюць пра «злосны пасквіль на савецкую рэчаіснасць», робячы пад чырвонымі сцягамі апошнія крокі.

 

 

Тым часам побач...

Дзе ў лепшым сэнсе змяшаліся ў кучу коні, людзі – гэта постмадэрнісцкія фішкі. Магчыма, лепей адным «пост-» сябе не абмяжоўваць і палезці ў спрэчку з літаратуразнаўцамі: ці надышоў пасля постпостмадэрнізм? На паперы мінулае стагоддзе вітае ўсё, на што здольная фантазія: аўтары балуюць цябе плыня свядомасці, шматграннасцю тэматык, напрамкаў і стыляў, ад класікі Маркеса да цудоўнага і не менш класічнага фэнтэзі Толкіена. Вось табе Зюскінд, вось табе Голдынг, чытай – не хачу. І беларускае мастацкае слова перастае для замежнікаў быць terra incognita. Але пра гэта ў наступнай серыі.

 

 
To be continued…

 

 

Шчырая падзяка за дапамогу ў падрыхтоўцы матэрыялу Лідзе Наліўцы і Сашы Дорскай.

 


КАМЕНТАРЫ (3)

дуля на талерцы
дуля на талерцы | 21.04.2017 20:48

Дзякуй! Вельмi цiкава. Захацелася Ларысу Генiюш знайсцi пачытаць

5 0 +5
Cvetkoff
Cvetkoff | 21.04.2017 12:56

Спасибо за прекрасный материал, разместил ссылки у себя на канале Telegram: https://t.me/WritersDigest

10 0 +10
34mag.net | 21.04.2017 14:22

Дзякуем!

4 0 +4