34mag

Таймлайн беларускай літаратуры. Частка 1: генезіс

Беларуская літаратура пачалася не з Гамера. Але, нягледзячы на гэта, яе чакалі стагоддзі файных твораў разам з іншай еўрапейскай славеснасцю. Крок за крокам мы размясцілі на таймлайне развіццё нашай літаратуры ab ovo ad pomum і ўпісалі туды, дзе яна павінна быць, – у еўрапейскі кантэкст. Прадстаўляем першую частку – ад першых літар Кірыла і Мяфодзія да прадмовы Мацея Бурачка: «Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!»

Чатыры тысячагоддзі таму шумеры ўжо ўкамплектавалі вялізную ніпурскую бібліятэку. Тым часам да нашых продкаў ледзь дапоўз бронзавы век – і, на жаль, не захапіў з сабой гліняных дошчачак з прыгодамі мясцовых Гільгамешаў. Але «адставанне» не было фатальным. Рэч у тым, што на кожнай зямлі літаратурны таймлайн бярэ свой, асабісты момант пачатку. Проста тады наш час яшчэ не надышоў. І калі дзесьці ў Эладзе сляпы рапсод, дэкламуючы пад якую ліру «Адысею» з «Іліядай», рыхтаваў філолагам-нашчадкам падарункі, нібы круты грэчаскі Санта, дзіда і матыга нашых праайцоў займаліся сваімі справамі, а не штурхалі ў бок лірыкаў, каб запусціць літаратурны працэс. Як усё пачалося?

863 год

На Беларусі (яе сучаснай тэрыторыі) першыя зафіксаваныя творы ўзнікаюць разам з хрысціянствам. Нам пашанцавала дакладна ведаць год, калі нашы цёмныя продкі зацанілі новенькую сістэму пісьма. Прыйшлі Кірыл і Мяфодзій, пачалі вучыць Русь свайму алфавіту, а некалькі экзатычна-шыпячых сімвалаў – бо для грэчаскай мовы такія гукі былі і застаюцца па-за межамі фантастыкі – зачапілі нават у іўдзеяў.

1030 (1050) год

Першы літаратурны рэчдок – рукапіснае Тураўскае Евангелле. Да графікі, відаць, прыстасаваліся, і, пакуль артадоксы з каталікамі яшчэ не замуцілі брэйк-ап, з’явіўся самы старажытны выяўлены на Беларусі помнік. На жаль, гэтыя 10 лістоў з’ехалі ў Вільню. Не ў бар і не ў «Акропаліс», а з мэтай даволі акадэмічнай: цяпер наш скарб і гонар трымае бібліятэка Акадэміі навук Літвы.

1147 год, ліпень

Віншуем, Клімент Смаляціч атрымлівае кафедру мітрапаліта. Што з таго? Насамрэч гэта значны крок наперад для аскетычнай царкоўнай культуры. Усе навокал літаральна фанацеюць ад Бібліі і глядзяць у рот правільным, асцярожным прапаведнікам, якія дакрануцца да тлумачэння тэксту і не мараць, а пра свецкае жыццё нават гаворкі не ідзе. А Смаляціч пачынае не толькі аналізаваць тэкст, але і падаваць сакральны біблейскі кантэнт алегарычна-метафарычна. Нечуваная дзёрзкасць!

Між тым у гэты час ужо ўва ўсю красамовіць Кірыла Тураўскі (1130 – 1182) – першы стоўпнік, зорка Старажытнай Русі і рытар, якому аддаюць належнае ўсе сучаснікі. Слова пачынае быць мастацкім.

каля 1200 года

Нашы продкі прыахвочваюцца да сярэднявечнага фэнтэзі. Канешне, не зусім у звычайным сэнсе: гэтая літаратура – хутчэй прабабка сучаснага жанру. Але, павер, бабулька вельмі жвавая. У той час, прыблізна ў XII–XIII стагоддзі, на Рутэніі папулярнымі становяцца пераклады – ад царкоўных пацерыкоў і агіяграфій (так, і там былі свае топ-10!) да эсхаталагічных сачыненняў, амаль што апакаліптыкі. І тады ж з’яўляецца шмат класных перакладных хронік. Тагачасным бэстсэлерам, напрыклад, была «Александрыя»; да нас дайшло 5 спісаў беларуска-сербскай рэдакцыі. Твор, зразумела, пра Македонскага, але гэта не проста жыццяпіс, а сапраўдны экшн з усялякімі фантастычнымі, містычнымі, зусім-не-хрысціянскімі падзеямі. Ай-яй, і, як звычайна, усё шалупінне – з Захаду.

Тым часам побач...

У Еўропе паціхеньку згортваецца рэлігійная манаполія: літаратура нарэшце вызваляецца з-пад прыгнёту багаслоўя і, хоць часткова, набліжаецца да свету чалавека і рэчаіснасці. Цяпер траха што вольная аўтарская думка канцэнтруецца вакол гісторыі роднае краіны – усім патрэбна даказаць, якія яны крутыя і адметныя. Практычна ў кожнага маладога народа (бо шумеры, эліны і рымляне панапісваць свае паспелі ўжо даўно) з’яўляецца манументальны нацыянальны эпас: у французаў – «Песня пра Раланда» (кананічны Оксфардскі рукапіс датуецца паміж 1129–1165 гг.), у іспанцаў – «Песня пра майго Сіда» (1140), а крыху пазней у Ісландыі Сноры Стурлусан піша «Малодшую Эду» (1222–1225). Так, менавіта тую, дзе сваім молатам махае Тор, пакуль яшчэ не з Marvel. І гэтыя легендарныя паэмы вабяць неверагодным міфічным (ці не?) супергероем, пра якога хлебам не кармі, але дай намаляваць коміксы.

Гістарычная літаратура была сродкам легітымацыі. Вось, маўляў, паглядзіце, якія ў нас продкі! І адразу адпадаюць усе пытанні. Апроч эпічнай паэзіі, гісторыю мацавала і проза, але гэта былі ўжо не проста хронікі і летапісы, як дагэтуль у нас: каля 1136 г. Гальфрыд Манмутскі стварае вялізную псеўдагістарычную працу «Гісторыя каралёў Брытаніі» (лац. Historia Regum Britanniae).

Але не хвалюйся, не такія мы і слоўпокі: Евангеллі актыўна перапісвалі і там.

1264 год

Запісана «Умова Гердзеня, князя Полацкага i Віцебскага, з мiстрам крыжацкiм». Здавалася б, проста нудны юрыдычны дакумент – а вось і не! Вельмі важны. Гэта, канешне, не літаратурны шэдэўр, ён не бліскае стылем, але яго выключная каштоўнасць – у стане тагачаснай мовы і метатэксце. Праз палітычныя падзеі з таго перыяду не засталося сапраўды выдатных твораў, але бюракратычныя знаходкі кшталту гэтай маюць свае профіты. Па-першае, яны дазваляюць убачыць развіццё старабеларускай мовы на шляху яе ўцёкаў ад царкоўнаславяншчыны (кніжнай, пісьмовай літаратурнай мовы) бліжэй да народнай гаворкі. Па-другое, па-за тэкстам відаць тагачасныя адносiны (напрыклад, гандлёвыя, праўныя) памiж нашым краем i замежнікамі.

1330 год

Пісьмова зафіксавана «Тарговая ўмова Рыгi з Полацкам». Дакладна тая ж гісторыя, што і вышэй, але з вясёлым дадаткам – даволі кур’ёзнымі па сучасных мерках драбнiцамі тагачаснага жыцця. Напрыклад, законны спосаб узважыць воск там падаецца так: «А язык пускацi на товар, а колi товар на стану станеть, отступi проч, а рукою не прiймай... А весiтi чiстый воск, без подставы, без смолы, без сала — как верх, так i спод». Во такі старажытны маркетынг.

Тым часам побач...

Між тым на сярэднявечным Захадзе ў XIII ст. прачынаецца лірыка: зняможаныя пачуццямі мінезінгеры і трубадуры, дзеручы горла і струны, апяваюць прыгожых дам, ваганты – вольнае жыццё і вінішка, а ў Балонні Гвіда Гвініцэлі распачынае максімальна рамантычны «салодкі новы стыль» (іт. «dolce stil novo»).

Еўропа не шчоўкае дзюбай: у 1304 г. на свет з’яўляецца першая публікацыя «Боскай камедыі» Дантэ. Па-італьянску! А за ёй пачынаецца і паступовы пераход іншых літаратараў да маладых, прарослых з-пад лаціны нацыянальных моў. Што цяпер скажаш пра нашы нудныя юрыдычныя «Умовы»? Ёсць пэўная падстава для трыумфу: лінгвістычная сітуацыя з дыгласіяй (калі гутарковая мова моцна розніцца з пісьменнай) атрымалася амаль што сінхронная.

Далей, як ты памятаеш, будзе Петрарка. Увогуле еўрапейская літаратура адной нагой ужо ў Адраджэнні.

Нічога, хутка дагонім.

1446 год

Складзены Беларуска-літоўскі летапіс – першы агульнадзяржаўны звод ВКЛ. Гісторыя краіны сабралася ў адзін твор, прадукт надзвычайнай нацыянальнай самасвядомасці. Гэты летапіс атрымаўся не тое слова, які патрыятычненькі: аўтар чынна карыстаецца ўсім, што сведчыць пра магутнасць Княства, выкідваючы ці перапрацоўваючы тыя ўрыўкі, дзе літоўскія князі далі маху, і тыя, дзе падзеі выкладаюцца, на яго думку, недастаткова прыязна. Усё, што нядобра, – не пра нас.

1515 год

Дачакаліся! Заварушылася паэзія: Ян з Вісліцы піша «Прускую вайну» (лац. «Bellum Prutenum») – першую эпічную паэму беларусаў, і годам пасля друкуе яе ў Вільні. У гэты час мовай міжнародных зносін застаецца латынь, таму і ў эпасе перавага за ёй, а не за дзяржаўнай старабеларускай: каб у замежжы добра ўразумелі, з кім маюць справы! Героі Ягайла і Вітаўт – ужо не міфічныя, як у заходнееўрапейскіх папярэднікаў. Цяпер гэта не доказ адметнасці самім сабе, а вершаваныя знешнепалітычныя панты самай высокай якасці.

1517 год, 6 жніўня

Францыск Скарына выдае ў Празе Псалтыр і ў наступныя два гады Біблію па-старабеларуску цалкам. Марцін Лютар, напрыклад, перакладаць яе на нямецкую яшчэ і не пачаў (чакай 1522!), але ж ён працуе з арыгіналам, а не з Вульгатай. Скарынаўскае Пісанне мадыфікуецца прадмовамі і пасляслоўем, майстэрскім каментаром і паўсотняй выяў – асалода! Пераклад Бібліі на нацыянальную мову быў бунтам і дасягненнем: літургічнымі па-ранейшаму лічыліся толькі грэчаская, лацінская і царкоўнаславянская. Пераклад – непарадак. Але хіба рэальна адолець тэкст, напісаны тысячу гадоў таму? А тут Кніга, якой дыхаў еўрапейскі свет, урэшце стала зразумелай сучаснаму чытачу, загаварыла з ім па-чалавечы.

У гэтым годзе, дарэчы, святкуем юбілей. У 2012-м адзін з першых 23 асобнікаў прыязджаў дадому. Праўда, толькі ў госці. Сёлета жа «Белгазпрамбанк» прыдбаў у сваю карпаратыўную калекцыю арыгінал «Малой падарожнай кніжкі». Годны экзэмплярчык!

1523 год

У Кракаве выдадзена паэма Мікалая Гусоўскага «Песня пра зубра» (лац. «Carmen de statura feritate ac venatione bisontis»). Дакладна еўрапейскі па духу твор. Усе патрэбныя элементы на месцы: ад звароту да мецэната (каралевы Боны Сфорцы) і формы, лацінскага элегічнага двуверша, да сімволікі і актуальных ідэй. Наўздагон заходнім паэтам нашыя здагадаліся, што праз літаратуру можна трапіць у вечнасць.

1525 год

У Віленскай друкарні Скарыны, першай ва Усходняй Еўропе (яна заснавана каля 1520 г.), выходзіць «Апостал» на старабеларускай мове. І друкарня згарае. Але ж мы заскочылі ў апошні вагон першадруку: ад першых тыпаграфій прыпазніліся толькі гадоў на 50.

1530 год

Прыблізна ў гэты час нараджаецца Васіль Цяпінскі, гуманіст, кнігавыдавец і літаратар. Менавіта ён праз 40 гадоў перакладзе і выдасць у сваёй друкарні двухмоўнае «Евангелле» (на царкоўнаславянскай і беларускай) з уласнай прадмовай. Цяпінскі супраць польска-каталіцкай экспансіі, якая квапіцца на даўнія традыцыі беларусаў. Ён патрыёт і класічны рэнесансны асветнік: заклікае абудзіць нацыянальную культуру, адкрываць школы і ўздымаць навуку. І галоўнае – свае погляды падмацоўвае справай.

пасля 1530 года

З’яўляецца другі агульнадзяржаўны звод ВКЛ – «Хроніка Быхаўца». Погляд на гісторыю ён мае арыгінальны з-за страшна папулярнай у той час сармацкай тэорыі: летапіс пераконвае цябе, што велікародныя грамадзяне Княства дзеляць свае радаводы з рымскімі нобелямі, і кожны шляхціц ці магнат выходзіць аж «з пакалення ды з роду» якога сенатара. Нядрэнна! З той прычыны, што «Хроніку» пішуць да Люблінскай уніі (1569), беларуска-літоўская шляхта апісана з асаблівым замілаваннем. А галоўны ліхадзей – Польская Карона, вораг нашай незалежнасці. Гэта не аналы, а хутчэй класная белетрыстыка. Можа, мы сапраўды крыху рымляне?

1550 (1553) год

Адчыняецца першая на беларускай зямлі Брэсцкая друкарня, заснаваная Мікалаем Радзівілам Чорным. Чаму гэта важна? Тыпаграфіі кіравалі тагачаснай камунікацыяй. Тое, што ўчора выдалі ў Парыжы, заўтра можна чытаць у Вільні. І наадварот. Друкарні запускаюць хуткі абмен ведамі, які аб’ядноўвае Еўропу і ўключае нас у гэтую сетку.

1562 год

У Нясвіжы надрукаваны «Катэхізіс» Буднага – першая на Беларусі кніга па-старабеларуску.

1568 год

Ліцвіны Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец засноўваюць Заблудаўскую друкарню ў Гродзенскім павеце. Па ўсіх параметрах рускія першадрукары, не?

1592 год

З-пад віленскага станка выходзіць «Радзівіліяда» Яна Радвана, прысвечаная Мікалаю Радзівілу Рудому і часу Лівонскай вайны. Яшчэ адзін шыкоўны лацінамоўны эпас!

1593 год

Браты Мамонічы выдаюць адзін з першых на Беларусі «Буквар». Цудоўная навіна, калі ты стаміўся вучыцца чытаць і пісаць па «Псалтыры» ды «Часаслове».

Тым часам побач…

Еўрапейская літаратура лунае на піку Адраджэння. Мастацтва шчодра сыпле пладамі, нібы выдатна дагледжаны сад, – толькі паспявай захапляцца. Навука творыць у славеснасці дзіўныя рэчы, узбагачаючы яе трактатамі, роўна выдатнымі па эстэтычнасці і змесце. Дойлідства: «Дзесяць кніг пра архітэктуру» (1452) Л.Б. Альберці, палітыка: «Уладар» (1513) Н. Макіявелі, музыка: «Настаўленне гармоніі» (1558) Дж. Царліна. А ў вольны час і навукоўца дае сабе волю: так, ад няма чаго рабіць, з’явілася «Пахвала дурасці» (1511) Эразма Ратэрдамскага.

Сафіты мастацкай прозы падаюць на раман. Гуманістысныя ідэі жывуць нават у сатыры: «Гарганцюа і Пантагруэль» (1533) Рабле стракацее непрывабнымі фізіялагічнымі падрабязнасцямі і жорсткімі жартачкамі кшталту гісторыі, дзе велікан Гарганцюа падціраўся пушыстым гусянём. Большай увагі да чалавека, здаецца, быць не можа. І хутка Сервантэс піша пра свайго высакароднага рыцара, хітрамудрага ідальга Дона Кіхота (1605). А Шэкспір (1564–1616) і дэ Вега (1562–1635) да таго часу ўжо разгайдалі тэатральныя падмосткі. Наступны прыпынак – барока. Але разам з паўночнымі краінамі Еўропы Рэнесанс зачапіў і нас. Відаць, тут яму спадабалася, і далей на ўсход, у бок Масквы, ён вырашыў не ісці: на Масковіі Адраджэння так і не здарылася.

Наш Рэнесанс меў разынку: ён быў не зусім свецкім. Чалавек удасканальваўся не праз антычныя дасягненні і навуковы прагрэс, але праз тэкст Свяшчэннага Пісання. Такому павароту спрыяла актыўная рэфармацыя на гістарычна артадаксальнай зямлі і пракаталіцкая контррэфармацыя пасля – кожны цягнуў рэлігійную коўдру на сябе. Таму беларускія асветнікі больш перліся не па Платонах ці Сэнэках: Біблія – ўан лаў.
Наша моц прачнулася на перакрыжаванні культур захаду і ўсходу, і ад абедзвюх мы ўмудрыліся ўзяць лепшае.

1612, 25 ліпеня

У Віленскі езуіцкі калегіум паступае Мацей Казімір Сарбеўскі, будучы выкладчык акадэміі (дарэчы, ён умела выкарыстоўвае акадэмічную мабільнасць: далей вучыцца ў Італіі і Германіі). Яго паэзія атрымлівае вышэйшую ацэнку сучаснікаў: у Рыме, на Палаціне, Сарбеўскаму ўручаць лаўровы вянок, а Папа Урбан VIII назаве яго аж «хрысціянскім Гарацыем». Гэта адзін з галоўных тэарэтыкаў барока ў Еўропе і тэатра – на ВКЛ.

1615 год

Новыя гуманістычныя трактаты з’яўляюцца хутчэй, чым растуць дрэвы. Міхалон Літвін, асветнік і пасол ВКЛ у Крымскім ханстве, па-лацінску піша «Аб норавах татараў, літоўцаў і масквіцян». Заадно ізноў чапляе Цэзара на генеалагічныя дрэвы знатных ліцвінаў. Рым наш!

1617 год

У манахаў папаўненне: пад імем Мялеція прымае пострыг Максім Сматрыцкі. Ён умудрыўся ўзбаламуціць усе хрысціянскія напрамкі, распачаць буйную рэлігійна-палітычную палеміку і напісаць крутую «Граматыку» (1619). Менавіта яна мінімум на два стагоддзі стала самым аўтарытэтным падручнікам па царкоўнаславянскай мове, які Ламаносаў назаве разам з «Арыфметыкай» Магніцкага «брамай сваёй вучонасці».

1650 год

Чарговы трактат на лаціне выходзіць у Амстэрдаме – «Вялікае майстэрства артылерыі» (Artis magnae artilleriae) Казіміра Семяновіча, ваеннага інжынера ВКЛ і, канешне, мысліцеля-гуманіста. Як прынята, твор па-мастацку дасканалы і, што тычыцца зместу, разышоўся, нібы гарачыя піражкі. Перакладзены на французскую, нямецкую, англійскую, галандскую і польскую мовы, два наступныя стагоддзі гэта быў лепшы падручнік па артылерыі. А сам Семяновіч першым у сусветнай навуцы стварыў праект шматступеньчатай ракеты.

1689 год

На вогнішчы спалены Казімір Лышчынскі, аўтар трактата «Аб неіснаванні Бога». Выйшаў з ордэна езуітаў, назваў Бога хімерай, народжанай фантазіяй чалавека, і атрымаў ад незадаволенай каталіцкай царквы гарачы фідбэк. Тым не менш рэлігія больш не бар’ер для прагрэсіўнай думкі.

Тым часам побач…

Дынамічна змяняецца светапогляд і неўзабаве – літаратурныя стылі. Мастацтва Еўропы ў ХVII стагоддзі падобна да шматслаёвага торта: рэнесансны рэалізм, таненькая праслойка маньерызму, кантраснае барока і – вяршкі – класіцызм. Надта смачны час для аматара літаратуры, а дэгустацыя рызыкуе заняць цябе на ўсё жыццё. Цяпер у цэнтр раманістыкі трапіць ашуканец і хітрун; выдатнейшы прыклад махлярскага рамана – «Сімпліцысімус» (1668) Грымельсгаўзэна. Паэзія плаўна пераходзіць у катэгорыю «кіно не для ўсіх»: вершаванне падпарадкоўваюць сабе вучонасць, вобразнасць і вытанчанасць. Як у Луіса дэ Гонгары, Франсіска дэ Кеведы, Джамбатыста Марына ці Андрэаса Грыфіуса (акрэсліць поўны спіс – безнадзейнае самагубства). Затое Марцін Опіц вынаходзіць сілаба-тоніку! Цяпер можна крута вершаваць на мовах, у якіх націск скача, як у нас.

Але самы смачны кавалак – тагачасная еўрапейская драматургія. Усё пачынаецца з неверагоднага іспанца Кальдэрона, а далей запальваюць французы. Адзін за адным з’яўляюцца Карнэль (зацані хоць яго «Сіда» 1636 г.), Расін (яго касмічна класная «Федра» правальваецца ў 1677 г. з-за падкопаў зайздроснікаў) і Мальер (і сёння «Дон Жуан» 1665 года ставіцца ў нашым Купалаўскім). І гэта ж як добра атрымалася не аблажацца пасля Шэкспіра...

1731 год

Саламея Пільштынова бярэ шлюб з лекарам-немцам Якубам Гальпірам, і маладыя адразу накіроўваюцца ў Стамбул дзеля яго доктарскай кар’еры. Так пачынаецца фантастычны лёс жанчыны, які яна апіша ў мемуарах «Авантуры майго жыцця»: у іх цябе чакаюць шматлікія, па-барочнаму экзатычныя падарожжы, сустрэчы з турэцкім султанам, імператарамі Аўстрыі і Расіі і, канешне, тыповыя чалавечыя клопаты. Успаміны суперцікавыя – у аўтаркі атрымаўся сапраўдны прыгодніцкі раман.

1746, 13 чэрвеня

Вітаем на Беларусі тэатр класіцызму! Францішка Уршуля Радзівіл прэзентуе камедыю «Дасціпнае каханне» ў Альбе, летняй нясвіжскай рэзідэнцыі. Падарунак Міхалу-Рыбаньку на 44-годдзе – прэм’ера, а не шкарпэткі. Але драматычныя эцюды пачынаюцца яшчэ з 1740г., з заснавання ў Нясвіжы тэатра Радзівілаў: становімся нарэшце больш культурнымі. Еўропа!

1751 год

Ізноў тэатр. Радзівілы распачынаюць тэатральнае жыццё ў Слуцку – viva la commedia!

1770 год

Міхал Казімір Агінскі адкрывае тэатр у Слоніме.

1776 год

Надышла чарга перыёдыкі. Чытач атрымлівае першае ў Беларусі перыядычнае выданне – гэта Gazeta Grodzieńska («Гродзенская Газета»). Элітная літаратура носіць польскі кажух, таму наша першая газета гаворыць па-польску.

1786 год

У Слонімскім тэатры ставіцца опера «Цыганы» на лібрэта Францішка Дыянізія Князьніна. Барока ўжо адышло, класіцызм асабліва не асвоіўся, ракако не стрэліла, таму напрыканцы XVIII стагоддзя з’яўляецца сентыменталізм. Акрамя Князьніна, раім табе пагугліць творчасць Францішка Карпінскага.

1791 год

Станіслаў Юндзіл выдае батанічны трактат «Апісанне раслін у правінцыі Вялікага Княства Літоўскага». Гэта толькі адзін з прадуктаў мясцовага Асветніцтва: на беларускай, польскай і лацінскай мовах няспынна друкуюцца творы па філасофіі, эканоміцы і эстэтыцы. Канец схаластыцы і рэлігійным забабонам! Нашы суайчыннікі ўзахлёб чытаюць Лока, Бэкана і Дэкарта, а самым тусовачным месцам становіцца бібліятэка.

Тым часам побач…

Лепшыя творы класіцызму застаюцца ў мінулым стагоддзі. Эстафету прымае сентыменталізм, і за пяро бяруцца Русо і Стэрн. Дакрануцца да пачуццёвай літаратуры паспявае нават малады Гётэ. Праз ягоныя «Пакуты маладога Вертэра» (1774), між іншым, асабліва ўражлівыя чытачы дайшлі да самагубства: так захоплена яны пераймалі галоўнага героя. Асветніцтва таксама мае мастацкія вынікі – чаго варты адзін толькі Свіфт? А фінальны акорд гэтага перыяду – шматабяцальны пачатак рамантызму. На ўсходзе, у Расіі, літаратура абірае ўласны шлях: Традзьякоўскі і Ламаносаў рэфармуюць вершаскладанне, а сярод мастацкіх напрамкаў жорстка дамінуе класіцызм. З карціны выбіваецца хіба што «Бедная Ліза» (1792) Карамзіна.

1817 год, 1 кастрычніка

Сабралося шэсць юнакоў, power rangers віленскага разліву: Юзаф Яжоўскі, Эразм Палюшынскі, Тамаш Зан, Адам Міцкевіч, Ануфры Петрашкевіч і Бруна Сухецкі. Вырашылі, што цяпер яны – Таварыства філаматаў (грэц. Philomathes – аматары ведаў). Іх клапаціла не толькі літаратарства, а хутчэй вострыя, але замоўчаныя пытанні тагачаснай палітыкі. Чаму няма ў дзяржаве ўсеагульнай свабоды і раўнапраўнасці? Як наладзіць адукацыю для простых людзей і навошта гэта патрэбна? Калі самадзержца заменіць канстытуцыя? Таемны гурток рухаў грамадства наперад. І, што сумна і прыемна, са 108 арыштаваных у 1822 годзе філаматаў 104 паходзілі з зямель Беларусі.

1823 год, 29 верасня і 12 лістапада

Святкуем народзіны Уладзіслава Сыракомлі і Паўла Шпілеўскага! Пазней абодва знойдуць у сябе талент і звярнуцца да апісання Беларусі, першы – па-польску і на захад, другі – па-руску і на ўсход. Міленька, што сёння гэты тандэм захаваўся на мапе Менска: вуліцы Шпілеўскага і Сыракомлі знаходзяцца дзесьці ў Лошыцы зусім побач.

1823 год, 10 кастрычніка

Ян Чачот зняволены ў колішнім касцёле місіянераў, але не марнуе там час. У турме, паміж допытамі, ён складае рукапісны зборнік «Песенькі і іншыя творы» і перадае вершы на захаванне Зосі Малеўскай, якую безнадзейна кахаў усё жыццё. Менавіта Чачот зафіксаваў (і выдаў у Вільні) каласальны аб’ём беларускага фальклору: ён жыў у Лепелі і там падрыхтаваў да друку 957 народных песень. Здагадайся, якімі тэкстамі карыстаўся Станіслаў Манюшка, калі пісаў “Śpiewnik domowy” («Хатні спеўнік»)?

1829, травень

Эпахальная сустрэча – Пушкін, ай да сукін сын, пасля занатуе пра Міцкевіча: «…Он вдохновен был свыше // И свысока взирал на жизнь...» І наогул не пашкадуе прысвяціць яму колькі твораў; узяць хоць «В прохладе сладостной фонтанов» (1828) ці «Он между нами жил» (1834). Сонца рускай паэзіі не засланіла наша, і рабіць таго нават не збіралася. Пушкін з пана Адама балдзеў: і па-чалавечы, і як літаратар. І, калі выйшаў «Конрад Валенрод» (а Пушкін меў рукапісны падрадкоўнік паэмы), здарылася такая размова:

Жукоўскі: – Знаешь ли, брат, ведь он заткнет тебя за пояс.
Пушкін: – Ты не так говоришь, он уже заткнул меня.

1831 год, 18 снежня

Малады і страшна закаханы Дунін-Марцінкевіч супраць волі бацькоў ажаніўся з Юзэфай Бараноўскай. А спачатку яе выкраў. Юнацкае пачуццё па ўсіх канонах драмы: але ж таму і творы ў яго такія рамантычныя. Хутка яны набываюць Люцынку ля Налібоцкай пушчы, а ў 1866 годзе Марцінкевіч стварае «Пінскую шляхту», якую чакае даволі пакутніцкая гісторыя публікацыі і стагоддзі поспехаў на сцэне.

1844-46 гады

У Пецярбургу выдае свой чатырохтомнік галоўны літаратурны валацуга Беларусі – Ян Баршчэўскі. Яшчэ са студэнцкіх часоў ён завёў звычку вяртацца з канікул дадому пехатой, што дазваляла яму спаўна напіцца вуснымі народнымі гісторыямі. Як вынік – галоўная праца пісьменніка – «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях».

1854 год

Паэт аднаго хіта – Паўлюк Багрым – выпускае свой беларускамоўны верш «Зайграй, зайграй, хлопча малы…». Кажуць, што ў вёсцы Крашын, якая згадваецца ў радках і адкуль родам паэт, каго ні спытай, малога ці старога, – ён працягне, не міргнуўшы вокам: «І ў скрыпачку, і ў цымбалы». Пасля сялянскіх хваляванняў царскі ўрад забараніў Паўлюку кранацца пяра, але прафесію ён ужо меў – працаваў вясковым кавалём, таму, акрамя літаратурнага шэдэўра ў падручніках і хрэстаматыях, ты можаш знайсці і раскошную жырандолю ў мясцовым касцёле.

1864 год, 29 студзеня

Ноччу ў Святаянскіх мурах царскія жандармы хапаюць Кастуся Каліноўскага. Надышоў момант пісаць «Лісты з-пад шыбеніцы».

1882 год

Польскі мастак, падарожнік і педагог Эдвард Паўловіч публікуе адзіны верш, што застаўся з творчасці публіцыста Франца Савіча – «Там блізко Пінска...». Калі ўся літаратура яшчэ сядзіць на пальшчызне, гэты лірычны ўрывак – на палескай, простай гаворцы.

1886 год, 14 сакавіка

Стартаваў першы тыраж «Мінскага лістка», які раней за іншыя выданні на Беларусі набыў статус легальнай грамадска-палітычнай і літаратурнай газеты. Мінімум на дзесяць год можна забыцца на тое, як распаўсюджваць лісткі, напісаныя ад рукі.

1891, 11 кастрычніка

У «Мінскім лістку» пішуць пра шумны канфлікт, сварку паміж госцем і гаспадаром маёнтка «Наднёман», навукоўцам Наркевічам-Ёдкам па мянушцы Лавец маланак. Нас больш цікавіць госць, бо ім быў публіцыст і літаратурны дзеяч Вайніслаў Савіч-Заблоцкі. Псеўданімы ён абіраў невыпадковыя: напрыклад, грамадзянiн з Белай Русi, граф Cулiма з Белай Русi ці Гаврила Полоцкий. Але каштоўнасць аўтару надалі не патрыятычныя імёны і не апублікаваныя ў перыёдыцы лаянкі-мардабоі, а творы. Гістарычная аповесць «Арлалёты і Падканвойны, або Полацкая шляхта» стала энцыклапедыяй жыцця беларускай знаці.

1891, восень

«Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі!» – піша ў сваёй прадмове да паэтычнага зборніка «Дудка беларуская» Мацей Бурачок aka Францішак Багушэвіч. Гэты кліч шырока разышоўся па гарадах і вёсках і прывёў да абуджэння нацыянальнай свядомасці на пачатку XX стагоддзя. Цікава, што будучы кіраўнік Польшчы Юзаф Пілсудскі ў маладосці асабіста кіраваў кантрабандай «Дудкі беларускай» з Кракава на Беларусь, а ўжо пасля ў Заходняй Беларусі творы Багушэвіча саступалі па папулярнасці толькі мастэрпісам Якуба Коласа.

Тым часам побач…

Тым часам у Еўропе твораць рамантыкі. Свабодны, чуллівы і крыху меланхалічны герой эпохі прыводзіць у літаратуру, напэўна, самыя знакамітыя прозвішчы – гэта праз яго ў тваёй кніжнай шафе Байран, Гофман ці Гюго падпіраюць адзін аднаго на паліцы. Можна расхінуць унутраны свет, можна марыць пра рэвалюцыі. Можна марыць.

Межы ў сістэмах жанраў і родаў ужо не такія яўныя. Раман ці драма лёгка аказваюцца не менш інтымнымі за верш, а верш – не менш псіхалагічным за драму. Імёнамі выдатных літаратараў можна сыпаць так шчодра, як жнівеньскае неба зоркамі: хочаш – чытай Кляйста, ці По (зачэпім і Амерыку), ці Кітса з Колрыджам і Шэлі, альбо Жорж Санд. Але і далей – знаёмыя твары. Рамантычны флёр не церпіць ціску рэчаіснасці, і другая палова стагоддзя нараджае рэалізм. Стэндаль, Бальзак, Флабэр, Дзікенс з Тэкерэем… Працягнеш ланцуг?

Расійская лірыка ў гэты час, вядома, у зеніце: век паэзіі залацяць Пушкіны ды Лермантавы. А на вусы і бакенбарды ім услед наступаюць майстры прозы: языкаты Гогаль, праніклівы Тургенеў, насуплены Дастаеўскі, тытан вялікага рамана Леў Мікалаевіч – і яшчэ цэлая прорва талентаў.