34mag

Што казаў Долін

28.04.2017
Аўтар: Violetta Savchits
5908

На мінулым тыдні Менск накрыла фестывальная хваля «Паўночнага ззяння». Нягледзячы на імжу, і склізоту, і прыкрую золь, мы зганялі на лекцыю «Фон Трыер, Каўрысмякі, Андэрсан: у кожнага сваё кіно» Антона Доліна, кінааглядальніка, сінефіла, кінакрытыка. У кнігарні «Сон Гогаля» яблыку не было дзе ўпасці: поўны аншлаг ажно з чэргамі ля ўваходу. Эксперыментальным шляхам высветлілі: попыт на кінакрытыку афлайн расце як на дражджах! Чытай, што казаў Долін, у нашым канспекце.

Чым адметнае скандынаўскае кіно

Скандынавія – месца адметнай прыроды і клімату. У скандынаўскім кіно пейзаж грае асаблівую ролю. Гэта праяўляецца не толькі ў кіно, але і ў мастацтве наогул: напрыклад, у прозе Кнута Гамсуна або ў жывапісе Мунка.

У скандынаўскіх краінах не так шмат геніяў, таму кожны ўшаноўваецца асаблівым чынам. Культ Ібсэна або Стрындберга ў Скандынавіі значна мацнейшы, чым культ Мальера або Расіна ў Францыі ці нават культ Шэкспіра ў Англіі. Напрыклад, цэнтральная вуліца для шпацыру ў Осла выбрукаваная цытатамі з Ібсэна – людзі ідуць па гэтых цытатах. Стаўленне скандынаваў да сваіх геніяў перанеслася і на стаўленне да кінагеніяў, кінарэжысёраў.

Скандынавія – гэта заўсёды дэпрэсіўнасць і рамантычная меланхолія. Аднак у скандынаўскай парадыгме гэта спалучаецца з асаблівым вострым пачуццём гумару. Гэта сустракаецца ў творчасці і Стрындберга, і Ібсэна, і нават К’еркегора.

«Мне цяжка ўявіць камедыю, зробленую Таркоўскім»

Руская культура і асабліва рускае кіно эстэтычна блізкія скандынаўскай парадыгме. Таркоўскі і Звягінцаў – у чыстым відзе скандынаўскія рэжысёры, за выключэннем гэтага самага гумару. У рускіх геніяў яго няма. Мне цяжка ўявіць камедыю, зробленую Таркоўскім. У Скандынавіі без гумару немагчыма ўявіць рашуча нічога. Фільмы Бергмана поўныя гумару. Гэта пытанне не таленту, а ментальнасці.

У скандынаўскім кіно няма фашысцкай сегрэгацыі аўтарскага кіно для купкі снобскіх інтэлектуалаў і народнага кіно, якая ўласцівая і Расіі, і Італіі, і Францыі, і Амерыцы, і Германіі. У Капенгагене, напрыклад, Трыера ведаюць усе, як у СССР ведалі Алу Пугачову.

Ларс фон Трыер: гіпнатызёр, троль, юродзівы

Ларс фон Трыер – нашчадак двух галоўных скандынаўскіх геніяў: датчаніна Карла Тэадора Дрэера і шведа Інгмара Бергмана. Паводле легенды Бергман паспеў паглядзець першы і другі фільмы Трыера і пракаментаваў іх так: «Гэты хлопчык сам не ведае, наколькі ён таленавіты». Вядома, Бергман глыбока памыліўся, таму што Трыер усё пра сябе ведаў. Свой першы фільм ён зняў у 11 гадоў.

Трыер – галоўны правакатар сучаснага кіно. У большай ступені Трыер са сваімі правакацыямі, эпатажам і бясконцай самарэкламай, якая ўсіх страшна бесіць, – той, дзякуючы каму міф пра аўтарскае кіно і аўтара з вялікай літары «А» працягвае выжываць і існаваць.

Любімы кампазітар Трыера – Рыхард Вагнер. Музыка Вагнера не раз гучала ў яго фільмах: «Эпідэмія» агучаная ўверцюрай да оперы «Тангейзера», а ўся «Меланхолія» працятая ўверцюрай да оперы «Трыстан і Ізольда». Я лічу Вагнера родапачынальнікам аўтарскага кіно. Ён першы прыдумаў ідэю Gesamtkunstwerk – суцэльнага твора мастацтва. Да Вагнера не было такога, каб аўтар сам прыдумаў тэму, напісаў лібрэта і музыку, зладзіў кастынг выканаўцаў і дырыжораў. Трыер робіць тое ж самае ў кіно.

«Трыер кажа: “Фільм павінен быць падобны да каменьчыка ў боце”»

Трыер увесь час троліць гледача і выклікае ў яго рэакцыю. Ён змагаецца з камфортнасцю прагляду. Ад ролі гіпнатызёра Ларс паступова перайшоў да ролі юродзівага з фільма «Ідыёты».

Пачынаючы са стужкі «Рассякаючы хвалі», на галоўныя ролі карцін Трыера заўсёды прыходзяць жанчыны. Мужчына ў яго – носьбіт рацыянальнага пачатку, ідэаліст. Існуе павярхоўнае меркаванне, што Трыер – мізагін, ненавідзіць жанчын. У рэальнасці ўсё наадварот: самыя аўтабіяграфічныя персанажы ў яго – жанчыны.

У «Эпідэміі» Трыер кажа: «Фільм павінен быць падобны да каменьчыка ў боце». Гэта павінна быць нешта, што ты не можаш не заўважыць і што зробіць тваё жыццё нязручным.

Калі Трыеру споўнілася пяцьдзясят, ён напісаў маніфест, дзе паведаміў, што здымае з сябе ўсе абавязкі, не будзе заканчваць трылогію «ЗША» і больш ніколі не паедзе на Канскі фестываль – замест гэтага будзе здымаць непатрабавальнае кіно для Даніі.

Для Даніі Трыер зняў непатрабавальны фільм «Самы галоўны бос», які мала каму спадабаўся. Пасля гэтага ён злёг у лякарню з дэпрэсіяй.

Пасля ён зняў «Антыхрыст» і такі паехаў з ім у Каны, дзе быў жудасна асвістаны. У адказ на асвістанне Трыер заявіў, што ён лепшы рэжысёр на свеце. Калі наступны фільм «Меланхолія» ўсё ж такі спадабаўся народу, рэжысёр заявіў, што сімпатызуе Гітлеру, пасля чаго быў адлучаны ад Кан і выгнаны адтуль. Пасля гэтага ён абвясціў, што будзе здымаць пяцігадзінны порнафільм «Німфаманка» і перастане кантактаваць з людзьмі, – і паказальна заклеіў рот скотчам. У гэтым стане ён знаходзіцца і цяпер, здымаючы свой новы фільм «Дом, які пабудаваў Джэк», прысвечаны прыгодам маньяка-забойцы.

Трыер – сапраўдны н’юсмэйкер. Ён паступаў у кінашколу, будучы аўтарам трох раманаў. Ён хадзіў на абцасах, з нафарбаванымі вачыма і ў нацысцкім мундзіры, а таксама, лічачы сябе габрэем, наведваў сінагогу ў Шабат – да жаху сваіх бацькоў-камуністаў. Гісторыя яго жыцця падрабязна расказаная ў кнізе Нільса Торсэна «Меланхолія генія. Ларс фон Трыер. Жыццё, фільмы, фобіі».

Рой Андэрсан: «слэпсцік-Бергман»

У адрозненне ад досыць шкадлівага Трыера, Рой Андэрсан сарамлівы, не вельмі гаваркі і неверагодна ветлівы чалавек.

У англійскай прэсе Роя Андэрсана назвалі «слэпсцік-Бергман», гэтакім камічным Бергманам. Аднак нічога агульнага, акрамя краіны нараджэння, паміж імі няма. Хіба што пасля смерці Бергмана Андэрсан стаў рэжысёрам №1 у Швецыі. Як і многія іншыя, Андэрсан ненавідзеў Бергмана за тое, што апошні навіс чорным крылом над краінай і фактычна паралізаваў усіх, хто спрабаваў займацца кіно.

«Шведская гісторыя кахання» – першы фільм Андэрсана. Галоўны сюжэт – гісторыя кахання як пратэсту супраць бацькоў тынэйджараў, якія адразу закахаліся адно ў аднаго. Гэта Рамэа і Джульета, толькі без трагічнага фіналу. У Швецыі фільм меў каласальны поспех.

Калі Андэрсан кінуўся прыдумляць другі фільм, то стаў ахвярай «сіндрому другога фільма». Яго карціна «Гіліяп» правалілася. Доўгі час яе выкарыстоўвалі як кінакарыкатуру ў шведскім кіно – прыклад няўдалага і прэтэнцыёзнага фільма. У выніку правалу Рой Андэрсан не мог здымаць кіно ні фізічна, ні тэхнічна: не мог знайсці прадзюсара. Яму давялося прыняць прыніжальную для любога рэжысёра прапанову: зняць рэкламны ролік.

Тады Андэрсан вырашыў быць свабодным прынамсі ў рэкламе і прыдумаў свой стыль. Вынік быў неверагодны: на яго сыпаліся заказы лепшых вытворцаў малака, тэхнікі, а потым і партыі сацыял-дэмакратаў у Швецыі. Нарэшце, пабудаваўшы сваю ўласную кампанію па вытворчасці рэкламы праз дваццаць пяць гадоў пасля правалу «Гіліяпа», у 2000 годзе ён зняў свой трэці фільм «Песні з другога паверха». Гэтая стужка ўпершыню патрапіла на Канскі фестываль і атрымала прыз журы. Пасля гэтага Рой Андэрсан зноў становіцца фаварытам Швецыі, але да гэтага моманту яго ўжо ведаюць усе, дзякуючы рэкламным ролікам.

Стылістыка Андэрсана: антытрыер, раскадроўкі, кантрапункт

Усё адбываецца ў максімальна ўмоўным свеце: ніякіх канкрэтных прыкмет культуры і краіны. Чалавек і пейзаж зліваюцца разам.

Усе фільмы Рой здымае ў павільёнах.

Андэрсан кастынгуе сваіх персанажаў на вуліцы. У яго амаль няма прафесійных артыстаў. Ён знаходзіць іх ва ўнівермагах, падыходзіць да іх у рэстаранах і прапануе зняцца ў кіно. Паколькі яго ўжо ведаюць ва ўсёй краіне, адмаўляюць яму ўсё радзей.

«Фінляндыя – гэта радзіма рок-н-ролу і танга»

Камера ў Роя Андэрсана антытрыераўская. Калі ў Трыера камера амаль заўсёды трасецца, то ў Андэрсана яна не рухаецца. Ён ніколі не дазваляе сабе буйных планаў – планы ў яго заўсёды агульныя.

Андэрсан здымае фільмы без сцэнара. Замест сцэнара ў яго раскадроўкі. Дыялогі могуць быць вынікам імправізацый або гутарак з артыстамі. Па сутнасці, фільмы Андэрсана бліжэй да выяўленчага мастацтва, чым да тэатральнага або літаратурнага.

Музыка – гэта заўсёды кантрапункт: чым больш змрочна і жахліва тое, што адбываецца на экране, тым яна весялей. Пастаянны кампазітар Андэрсана – заснавальнік гурта ABBA Бэні Андэрсан.

Акі Каўрысмякі: паслядоўны ідэаліст

Акі Каўрысмякі, як і Трыер, падабаецца гуляць у дрэннае кіно. Некаторыя свае фільмы, напрыклад «Саюз Каламары» або «Ленінградскія каўбоі едуць у Амерыку», яму падабаецца называць горшымі на зямлі. «Я магу зняць горшы на зямлі фільм, але лайна я ніколі не здыму», – удакладняе Акі Каўрысмякі. Для яго існуе выразны падзел: кепскае кіно можа быць добрым, а сапраўднае лайно не мае шанцаў стаць добрым. Меланхолія і дэпрэсія спалучаюцца ў Каўрысмякі з гумарам і з гуманізмам.

Яго новы фільм «Адваротны бок надзеі» паказвае зацукраваную карціну рэальнасці. Гэта пазіцыя паслядоўнага ідэаліста, у адрозненне ад пазіцыі Трыера і Андэрсана, якія не вераць у светлую будучыню роду чалавечага.

«“Я магу зняць горшы на зямлі фільм, але лайна я ніколі не здыму”, – удакладняе Акі Каўрысмякі»

Для Каўрысмякі Фінляндыя – гэта радзіма рок-н-ролу і танга. Фінскае танга гучыць практычна ў кожным яго фільме.

У асноўным ён здымае ўрбаністычныя карціны, напрыклад «Юха» і «Арыэль»: там няма прыроды.

Цікава, што многія фільмы Каўрысмякі заканчваюцца адплыццём карабля ў адкрытае мора. Як мінімум у двух фільмах адплыццё суправаджаецца песняй з «Чараўніка краіны Оз»: гэта адплыццё ў бок ірэальнага, уяўнай краіны, куды імкнуцца ўсе героі Каўрысмякі.

За якімі скандынаўскімі рэжысёрамі трэба сачыць

Кароткаметражная аўтарская анімацыя ў нарвежскім кіно вельмі добрая. Нарвежскі кінарэжысёр Бэнт Хамер лічыцца лідарам, і яго вылучалі на «Оскар». У яго ёсць сімпатычныя (але не больш!) фільмы: «Кухонныя байкі» і «Фактотум».

У нарвежскім кіно цэнтральная фігура – Ліў Ульман. Яна здымалася ў Бергмана, і, трэба сказаць, акторка яна лепшая, чым рэжысёрка. На Таронцкім фестывалі па-за конкурсам паказвалі яе фільм «Фрэкен Юлія», але ён адышоў у нябыт, і, напэўна, не без прычыны.

У Ісландыі выдатныя рэжысёры – Фрыдрых Тор Фрыдрыксан, Бальтазар Кормакур і Грымур Хаконарсан, аўтар стужкі «Бараны».

Шведскі кінарэжысёр Рубен Эстлунд рухаецца ў бок Ханэке. На сённяшні дзень ён рэжысёр другога шэрагу, але вельмі таленавіты і яркі. Ёсць і іншыя таленавітыя шведы: Томас Альфрэдсан, Лукас Мудзісан і Ласэ Хальстрам, які зняў усе кліпы ABBA. У Швецыі з кіно ўсё ў парадку.

Як Долін стаў сінефілам

Я не быў сінефілам з дзяцінства. Маё дзяцінства прайшло за кнігамі, а ў апошніх класах школы я быў тэатралам. Ужо ў інстытуце я бегаў на «Гарбушку» па касеты з самадзейна запісаным кіно. Планаў стаць кінакрытыкам у мяне не было. Маім захапленнем была рок-музыка, а вучыўся я на філфаку. Але з часам любоў да кіно пераважыла.

«У Швецыі з кіно ўсё ў парадку»

Трыер, Таранціна, Альмадовар, Грынуэй, Лінч – рэжысёры 90-х, якія прымусілі мяне палюбіць кіно па-сапраўднаму моцна. «Твін Пікс» паўплываў на мяне каласальна. Магчыма, я не быў бы кінакрытыкам, калі б выпадкова не паглядзеў «Твін Пікс» або выпадкова не апынуўся на фільме «Рассякаючы хвалі», таму што квіткі на «Кухар, злодзей, яго жонка і яе палюбоўнік» ужо скончыліся. Фактычна гэта справа выпадку.