Шчурны інтарэс

Якое гэта адчуванне – прачнуцца ранкам амаль у сваёй краіне, але з завершаным гештальтам?

Дасціпнае пытанне насамрэч. Мне таксама, дарэчы, учора прыйшла ў галаву гэтая ідэя з завершаным гештальтам. Як вы кніжку назавеце, так яна і паплыве. А што тычыцца адчування. Стомленасць чыста псіхалагічная. Таму што яшчэ за хвіліну да абвяшчэння першага месца я быў абсалютна ўпэўнены, што яго атрымае Акудовіч. Мне здавалася, што я і ў прызёры не траплю. А потым такі рэзкі перапад – калі раптоўна абвясцілі, што гэта ўсё-ткі я. То-бок я рыхтаваўся не да такога вялікага фурору, а да сціплых вынікаў. Быў прыемна здзіўлены. Але станоўчыя эмоцыі – яны ж таксама вычэрпваюць.

Шмат віншавалі? Умоўныя былыя аднакласнікі, дазнаўшыся пра твой поспех, згадалі пра цябе?

Такіх было нямала. Прычым і знаёмыя, і незнаёмыя. І ўсім трэба адказаць. Бо, па вялікім рахунку, дзеля гэтага ўсё і рабілася. Каб людзі, якія ёсць часткай майго асабістага свету, якія фармуюць гэты свет, каб яны ўсвядомілі, што дзякуючы ім у значнай ступені я як эмігрант магу захоўваць повязь не толькі з месцам, але і з часам. Досыць даўнім ужо часам. З Беларуссю і тымі рэчамі, якія з ёй звязаныя. Каб мне гэта было зусім абыякава – я б, напэўна, пісаў зусім на іншай мове.

Наогул было адчуванне, што раптоўна ўсё набыло нейкі сэнс. Праблемы, няўдачы, жыццёвыя няўвязкі – яны не тое што сышлі кудысьці на другі план, але, як кавалкі нейкага пазла, склалі нарэшце карціну. Гэтае пачуццё нечаканай цэласнасці я жадаю абсалютна кожнаму аднойчы ў жыцці перажыць. Хаця, калі ўсё гэта склалася, мне і самому стала дзіўна: няўжо ўсё гэта я?

Той самы чалавек, вобраз якога пачалі ствараць медыя? Вандроўнік Макс Шчур, якога ніхто не ведае/не бачыць і якога нават у Празе, нават праз блізкае кола знаёмых цяжка вычапіць?

Я думаю, не настолькі цяжка. Безумоўна, тое, што адбылося, можна назваць у нейкім сэнсе прарывам. Бо раней была нейкая незразумелая гумовая сцяна. А я хацеў даць людзям зразумець, што, нягледзячы на адлегласць і час, я на 90 адсоткаў у думках знаходжуся ў Беларусі. І для яе стараюся нешта рабіць. Але, напэўна, гэтага было недастаткова. Я думаю, што і на сённяшні дзень існуе вобраз мяне як такога ўпырхліка.

«Гэтае пачуццё нечаканай цэласнасці я жадаю абсалютна кожнаму аднойчы ў жыцці перажыць»

Але ці чакаў ты, што гэтая вандроўка зацягнецца на амаль 20 год?

Так, я думаю, што я чакаў. Паколькі мой ад’езд быў звязаны з палітычнай сітуацыяй – а я быў надзвычай вялікім песімістам наконт гэтага, – я думаў, што тое, што адбываецца ў нас, будзе надоўга. Людзі прыкладалі і значна большыя высілкі, чым я, просты «статыст», каб змяніць сітуацыю. Узгадваецца акурат верш Славаміра Адамовіча «Убей президента», які я нядаўна перакладаў на чэшскую мову: «чтобы молодость твоя не осталась в дерьме». Вось гэта прыкладна тая думка, што была ў мяне тады ў галаве. Але я не хацеў прымаць ніякіх рашэнняў насамрэч. Рашэнне прынялі за мяне, скажам, пэўныя людзі ў пэўных структурах. А я проста вельмі па-паразніцку, «дэфетыстычна» глядзеў на сітуацыю.

А якім яшчэ быў Макс Шчур, які з’язджаў з Беларусі?

Раз загаварылі пра дом. У Беларусь хочаш?

Хачу. Доўга не хацеў насамрэч. І калі пачытаю нейкія рэакцыі на маё ўганараванне, то зноў не хачу. Але што рабіць – людзі гаспадары ў сваім доме, а я там быў бы ўжо госць. Але мне хочацца да тых, хто мяне памятае і любіць. Такіх, спадзяюся, сотня набярэцца. І я раблю намаганні, каб хутчэй сустрэцца. І гэта не дранік-настальгія.

Але калі я прыеду ў Беларусь, то вялікай часткі людзей, што ствараюць мой сусвет, там не знайду, яны таксама з’ехалі. Перадусім хачу паехаць дзеля сваякоў. Покліч з’явіўся. З’ездзіць, каб аддаць даніну. Бо чалавек усё ж не гаспадар свайго лёсу. І калі б мне сказалі: «Ты ніколі ўжо не з’ездзіш у Беларусь», я б спалохаўся. Мець гэтую магчымасць вельмі важна. А покліч з’явіўся толькі нядаўна, калі нарадзілася дачка.

Не крыўдна, што радзіма пачынае любіць толькі праз узнагароды? Як таго Някляева, што, пакуль не атрымаў прэмію камсамола за вершы аб моладзевых будоўлях, не ўварваўся ў белліт?

Ідыёцкая сітуацыя, абсалютна згодны. Беларусам вельмі хочацца мець добрае «сваё», але трэба, каб яно было кімсьці «завізаванае». Проста свайго мець не дастаткова. І абавязкова «не горш» чым, скажам, у палякаў, расейцаў. Адфільтраванае, гламурнае. Для мяне гэта непрымальная сітуацыя, калі літаратура ў выніку гэтага рэдукуецца на некалькі выдавецтваў і на іхнюю піяр-кампанію, якую яны самі для сябе праводзяць. Гэта абсалютна не адпавядае рэчаіснасці, але медыя гэта вельмі некрытычна пераймаюць. Раздзьмухваюцца бурбалкі, якія вельмі падобныя да німбаў. Пагадзіся, гэта праблема, калі ў нас галоўная падзея – гэта нават не выхад кніжкі, а прэзентацыя. Дзе можна пабачыць, «памацаць» чалавека. І ў гэтым плане загалоўкі сённяшнія «Хто такі Шчур» вельмі красамоўныя. Як жа так, даць прэмію чалавеку, якога ніхто не бачыў. Гэта ж скандал. З аднаго боку, сапраўды, трэба ездзіць да чытача. Але я ў сваёй сітуацыі, натуральна, аддаю перавагу электроннаму распаўсюду. На шчасце, у наш тэхнічна падкаваны час людзі могуць прачытаць творы і без маёй прысутнасці.

«Калі аўтар гаворыць шэптам, яго не чуюць, дзеля гэтага трэба як след “гаркнуць”»

Літаратура, на жаль, часта ператвараецца толькі ў падставу для тусоўкі. Стварыць «школу пісьменніка», арганізацыю, нешта яшчэ... Гэта, у прынцыпе, нармалёва, людзям уласціва такое, але я гэтага не падзяляю. І ад такіх тусовак я б трымаўся далей, нават калі б я сто разоў быў у Беларусі. А вось які-небудзь паўпадпольны DIY-часопіс, накшталт нашага цяперашняга віртуальнага «ЛітРАЖа», выдаваў бы абавязкова.

Гэта не значыць, што я не паважаю прэміі, якую атрымаў. Наадварот, мяне цешыць атрымаць яе ад такога складу журы, пры такіх мінулых лаўрэатах! І я ўдзячны за магчымасць трапіць у цэнтр увагі людзей, якія раней не маглі, скажам, зайсці на сайт і нешта прачытаць, бо нашыя незалежныя медыя не паднеслі ім гэтага на сподачку.

Чаго чакаць ад цябе? Ёсць якія літаратурныя планы?

Мне вельмі хацелася б выдаць кніжку сваіх новых апавяданняў у Беларусі. Падобную да той кнігі, што выдаў у свой час Віталь Воранаў у Польшчы і якая таксама была ў доўгім спісе Гедройца, але далей не трапіла. Таму што я ў прынцыпе – аўтар больш кароткіх тэкстаў, якія ў нас, мабыць, пад уплывам заходняй моды і камерцыі цэняцца меней за так званыя «раманы». Калі аўтар гаворыць шэптам, яго не чуюць, дзеля гэтага трэба як след «гаркнуць». Ну вось я і гаркнуў, праз 10 гадоў пасля першага рамана (які атрымаў зніклую прэмію Юхнаўца і які таксама няблага было б урэшце выдаць): напісаў падкрэслена «актуальны» твор.

Хаця, як ні парадаксальна, сучаснасць як тэма мяне не настолькі ўжо і цікавіць. У сапраўднага мастацтва, па-мойму, іншыя крытэры актуальнасці. Цяпер дзякуючы прэміі пайшло нейкае рэха. Наколькі яно адгукнецца ў выдаўцоў і чытачоў – пытанне адкрытае, і пытанне фактычна не да мяне.