Хабарстан: колькі каштуе прапаганда?
- Рубрыка: МIЖНАРОДНЫЯ АКТЫВIСТЫ
- 29.01.2018
- 9188
За апошнія тры гады Казахстан выдаткаваў на прапаганду ў СМІ каля 400 мільёнаў долараў. Прэса падсаджваецца на «іголку» дзяржзамовы – знікае свабода слова. Актывісты прыдумалі, як пра гэта распавесці выразна, і запусцілі праект «Хабарстан» – крывое люстэрка казахстанскай рэчаіснасці. Праект заклікае падаткаплацельшчыкаў адмовіцца ад бессэнсоўных марнаванняў на прапаганду і падпісаць петыцыю прэзідэнту. Мы пагаварылі з казахстанскімі актывісткамі Дыянай Акрэмавай і Гульмірай Біржанавай пра тое, як тапіць за празрыстасць дзяржзаказу ў СМІ, каб пачулі ўсе.
З кім гутарым?
Дыяна Акрэмава, дырэктарка фонду «Прававы медыя-цэнтр», і Гульміра Біржанава, юрыстка фонду «Прававы медыя-цэнтр», ужо больш за пяць гадоў абараняюць правы журналістаў у Казахстане і праводзяць навучальныя мерапрыемствы пра бяспеку ў інтэрнэце.
За што змагаюцца?
За рэфармаванне сістэмы дзяржаўнай інфармацыйнай палітыкі ў СМІ. Актывісткі лічаць, што неабходна перанакіраваць грошы падаткаплацельшчыкаў на рашэнне насамрэч важных праблем і задач, а не ўліваць іх у СМІ, якія займаюцца прапагандай.
Спадчына савецкай прапаганды
– З чаго ўсё пачалося?
– Пяць гадоў таму ў нас з'явілася «блакітная мара» – скасаваць сістэму дзяржаўнага фінансавання прэсы і зрабіць магчымым развіццё СМІ як бізнэсу ў Казахстане, а не як інструмента прапаганды. Ужо больш за пяць гадоў мы працуем і разумеем, што гэта нерэальна, але хочацца ўнесці хоць бы трохі яснасці ў гэтую сістэму.
Мы маніторым, як прэса фінансуецца дзяржавай. Што гэта значыць? Сістэма бярэ пачатак у Савецкім Саюзе, калі была распаўсюджаная прапаганда. На шчасце, мы сышлі з СССР, але, на жаль, не сышлі ад прапаганды. Захапілі яе з сабой у сучасны і развіты Казахстан.
– І як выглядае гэтая сістэма цяпер?
– Штогод Казахстан марнуе каля 150 мільёнаў долараў на фінансаванне прэсы. Гэтыя грошы размяркоўваюцца паміж невялікай колькасцю газет, часопісаў і тэлеканалаў.
Сістэма непразрыстая, абсалютна незразумелая. З года ў год 90-95% усіх СМІ Казахстана атрымліваюць грошы, але ніхто не ацэньвае эфектыўнасць гэтых уліванняў. Але калі гэта грошы падаткаплацельшчыкаў, мы б хацелі ведаць, наколькі эфектыўна яны трацяцца. У анлайн-базе мы збіраем усю інфармацыю пра тое, хто на што і каму даваў грошы.
Улада заваёўвае лаяльнасць СМІ, каб яны добра і прыгожа пісалі пра дзейны ўрад і пра парламент. Па сутнасці, дзяржава набывае маўчанне медыя.
«Па сутнасці, дзяржава набывае маўчанне медыя»
– Атрымліваецца, гэта вялікае поле для росквіту карупцыі?
– Вядома. Дадзеныя Transparency International паказваюць, што прыкладна 25% бюджэту краіны сыходзяць у цень. Па-першае, няма адчувальнага прадукту, які можна памацаць. Дзяржава плаціць за словы, тэксты, эфір, а гэта вельмі недакладныя і неканкрэтныя паняцці. Іх карысць вымераць немагчыма.
У сваіх справаздачах СМІ замяраюць колькасць квадратных сантыметраў тэксту ў газетах ці на сайце і колькасць эфірных хвілін. Пагадзіцеся, гэта поўны абсурд – вымяраць уздзеянне на свядомасць грамадзян такім чынам.
«Любы чалавек – гэта ўжо СМІ»
Як змяніць медыярынак Казахстана
– Апішыце казахстанскі медыярынак.
– Аб'ём рэкламнага рынку роўны аб'ёму дзяржзамовы. Па сутнасці, у Казахстане галоўны рэкламадаўца – дзяржава. Асноўны аргумент, з-за чаго дзяржава не зніжае аб'ём дзяржзамовы, такі: у СМІ крызіс, рэкламы мала, ім трэба неяк выжываць, таму мы іх падтрымаем.
Журналісты, якія працуюць у дзяржаўных СМІ, – разумныя людзі. Яны выдатна разумеюць абсурднасць гэтага працэсу, але вымушаны працаваць. У іх няма выбару. Яны не могуць кудысьці сысці. У рэгіёнах цяпер зарплаты ў медыя дзесьці $ 200-400. У сталіцы – каля $ 500-600. Рэгіён ад рэгіёна розніцца, але вось у сельскіх і раённых газетах справы ідуць не вельмі добра.
У Казахстане ёсць незалежныя СМІ, напрыклад «Радыё Азатык», «Наша Газета», «Уральская неделя», «Газета Дыяпазон». Дзяржфінансавання яны не атрымліваюць.
– У Расіі блогер прыраўноўваецца да СМІ, калі яго аўдыторыя больш за 3000 чалавек. Як у вас з гэтым справы?
– У нас зрабілі лепш і абышлі гэтае абмежаванне: проста прыраўнялі Facebook і ўвесь інтэрнэт да СМІ. Гэта значыць любы чалавек – ужо СМІ. Мы з гэтай нормай змагаліся, але нічога не змаглі зрабіць.
– З чым часцей за ўсё звязаныя крымінальныя пераследы за публікацыі ў СМІ?
– Часцей за ўсё – з публікацыямі на Facebook. У нас у Крымінальным кодэксе ёсць артыкул 174 «Распальванне сацыяльнай, нацыянальнай, радавой, расавай, саслоўнай ці рэлігійнай варожасці». Па ёй да адказнасці прыцягвалі і прыцягваюць грамадзянскіх актывістаў, блогераў, журналістаў.
Калі вы будзеце пісаць у Facebook: «Давайце заўтра збяромся», – гэта могуць расцаніць як заклік да несанкцыянаванага мітынгу і прыцягнуць да крымінальнай адказнасці.
Па гэтым артыкуле практычна няма апраўдальных прысудаў. Калі чалавек трапляе пад яго, то атрымлівае тэрмін. Міністэрства хоча зрабіць больш жорсткім закон аб СМІ і спасылаецца на тое, што журналісты не правяраюць факты і публікуюць недакладную інфармацыю.
– Якая зараз павестка ў медыя?
– Праблемы ў СМІ асабліва не асвятляюцца. Наадварот – усё добра. Дзяржаўныя СМІ робяць матэрыялы пра тое, як эфектыўна працуюць чыноўнікі, як добра жыць у Астане, як добрасумленна працуе паліцыя. Але ў рэальнасці жыхары краіны часта сутыкаюцца з цалкам іншым стаўленнем.
Ёсць і забароненыя тэмы. Напрыклад, нядаўна адбыўся страйк шахцёраў у Карагандзінскай вобласці. У першыя суткі ніводнае СМІ, акрамя незалежных, не асвяціла гэтае пытанне. Нават буйныя нацыянальныя каналы ігнаравалі тэму. Хоць маштаб забастоўкі быў каласальны: больш за 400 шахцёраў сядзелі пад зямлёй на працягу трох сутак і не выходзілі. Яны патрабавалі павышэння зарплаты, але афіцыйныя СМІ пра гэта не пісалі.
– Які механізм для змены медыярынку прапануеце вы?
– Зразумела, што зараз памяняць сістэму цалкам не атрымаецца. Мы хочам зрабіць працэс дзяржзамовы максімальна адкрытым і празрыстым. Важна, каб падаткаплацельшчыкі бачылі, якія матэрыялы ствараюцца за кошт бюджэту, хто колькі атрымлівае, на падставе якіх крытэрыяў гэтыя грошы ім прысвойваюцца.
СМІ неабходна публікаваць штогадовыя падрабязныя справаздачы не толькі перад урадам, але і наогул перад грамадзянамі: куды выдаткоўваюць гэтыя грошы і на што яны сыходзяць. І тут трэба перайсці да Хабарстану.
«На шчасце, мы сышлі з Савецкага саюза, але, на жаль, не сышлі ад прапаганды»
Рэспубліка Хабарстан
– Што такое Хабарстан?
– Гэта пародыя на сістэму фінансавання мас-медыя ў Казахстане. Стваральнікі сайта заклікаюць падаткаплацельшчыкаў адмовіцца ад бессэнсоўных марнаванняў на прапаганду і падпісаць петыцыю прэзідэнту.
– Як ствараўся праект?
– Ідэя Хабарстана прыйшла ініцыятыўнай групе, якая складаецца з праваабаронцаў і журналістаў незалежных СМІ. Уся прафесійная інфармацыя ёсць у базе, але калі чалавек не разбіраецца, то атрымлівае проста лічбы, без параўнанняў.
Трэба было прыцягнуць увагу грамадства, простага народанасельніцтва, і ў першую чаргу падаткаплацельшчыкаў, каб паказаць, колькі грошай сыходзіць з падаткаў менавіта на Хабарстан. Пры падтрымцы актывістаў мы падрыхтавалі анімацыйны ролік на гэтую тэму. Паколькі цяпер запатрабаваная візуалізацыя, мы вырашылі зрабіць Хабарстан у такім фармаце.
– Хто быў у камандзе?
– Праект дапамагалі рабіць каля 10 грамадзянскіх актывістаў з Казахстана. Візуалізацыяй займалася Даша Sheeborshee, якая цалкам падрыхтавала афармленне сайта і старонкі на Facebook. З тэкстамі нам дапамагалі капірайтары.
«Дзяржаўныя СМІ робяць матэрыялы пра тое, як эфектыўна працуюць чыноўнікі, як добра жыць у Астане, як добрасумленна працуе паліцыя»
– Як наогул рэагавалі на Хабарстан?
– Сайт не заблакавалі. Пра запуск праекта напісалі ўсе СМІ, якія не атрымліваюць дзяржзаказ. Мы арыентаваліся перш за ўсё на аўдыторыю ў Facebook, стваралі масавасць у сацсетках. Цяпер хочам яшчэ актывізаваць яго ў інстаграме. Запуск супаў з абмеркаваннем прымусовай падпіскі, таму людзі распавядалі і пра Хабарстан.
– Якая зараз сітуацыя з размеркаваннем бюджэту?
– Цяпер частка грошай размяркоўваецца не па дзяржзакупках, а спецыяльнай камісіяй. На сайце Міністэрства інфармацыі і камунікацый павесілі правілы размеркавання і методыку. Гэта значыць, яны стварылі дакументы, якія ўносяць трохі яснасці ў тое, што адбываецца. І з аднаго боку, працэс стаў больш празрыстым. З іншага – у нас здарыўся інцыдэнт: Міністэрства адмовілася прадастаўляць нам інфармацыю аб дзяржзамове. Нам сказалі, што гэта інфармацыя абмежаванага доступу. Атрымліваецца, яны робяць крок наперад і два назад.
Сайт Хабарстана Хабарстан у Facebook
Візуал by Sheeborshee