Чаму затрымліваюць геяў у Азербайджане?

 З кiм гутарым?

Джавід Набіеў – актывіст, праваабаронца, сузаснавальнік і дырэктар арганізацыі Nefes LGBT Azerbaijan Alliance. Атрымаў у Германіі палітычны прытулак.

Супраць чаго змагаецца?

Супраць злачынстваў на глебе нянавісці, супраць мовы варожасці і ўшчамлення правоў азербайджанскай ЛГБТ-супольнасці.

– Пачнем з самага канца гісторыі. Ты цяпер у Нямеччыне. Ты пераехаў назаўжды?

– На жаль, так. У цяперашніх абставінах я не збіраюся вяртацца ў Азербайджан. Я падаў заяўку на палітычны прытулак тут і атрымаў яго. Не тое каб я не хацеў вярнуцца, але варыянтаў няма.

– Як выглядаюць «цяперашнія абставіны»? Можаш растлумачыць, што адбываецца з азербайджанскай ЛГБТ-супольнасцю цяпер?

– Цяпер шмат чаго адбываецца, і шмат што адбылося раней. Апошнія некалькі месяцаў, з верасня, у Баку праводзіліся масавыя рэйды і арышты прадстаўнікоў ЛГБТ-супольнасці, у асноўным геяў і трансвестытаў. Затрымалі больш за 100 чалавек.

Усё пачалося з таго, што паліцыя распачала паляванне на транссэксуалаў – сэкс-работнікаў. Гэта яшчэ можна неяк растлумачыць: прастытуцыя ў краіне забароненая. Паліцыя, Міністэрства ўнутраных спраў паведамілі тады, што рэйды праводзіліся толькі для таго, каб арыштаваць працаўнікоў сэкс-бізнэсу. Але хутка ахоп рэйдаў павялічыўся і закрануў іншых людзей: транссэксуалаў і геяў, якія да прастытуцыі дачынення не маюць.

Каб займець новыя кантакты, паліцыя катавала тых, хто ўжо быў затрыманы. Паліцыі была цікавая любая інфармацыя наконт любых кантактаў унутры гей-супольнасці: сябры, знаёмыя.

Катаванні былі разнастайнымі. Усіх трансвестытаў, да прыкладу, пагалілі нагала, гвалтавалі, збівалі, ужывалі электрашок. Усё гэта рабілася, каб людзі раскрылі кантакты «кліентаў». Калі чалавек казаў, што ён не сэкс-працаўнік і ў яго няма кліентаў, катаванні працягваліся, пакуль паліцыя не атрымлівала якія заўгодна кантакты. Арыштаваных прымушалі падпісаць заявы аб актыўным супраціве паліцыі, выкарыстанні фізічнай сілы. Усе ахвяры адмовіліся гэта рабіць.

«Катаванні былі разнастайныя. Усіх трансвестытаў, да прыкладу, пагалілі нагала, іх гвалтавалі, збівалі, супраць іх ужывалі электрашок»

Акрамя таго, усіх арыштаваных прымусова адправілі на медыцынскае абследаванне. Гэтая практыка цалкам супярэчыць закону, бо парушае базавыя правы чалавека. Паліцыя абгрунтавала агляды неабходнасцю пракантраляваць «сэкс-працаўнікоў» на ВІЧ і СНІД. Міністэрства ўнутраных спраў заявіла, што яны прытрымліваліся ўказанняў Міністэрства аховы здароўя, якое, у сваю чаргу, адрэагавала на заявы тых, хто скардзіўся, што ўсялякія «хворыя людзі» распаўсюджваюць СНІД і ўсё такое, і гэта, маўляў, небяспечна і выклікае непакой.

Пасля мы звязаліся з Міністэрствам аховы здароўя, з Цэнтрам па ВІЧ, і ніхто з іх нічога пра гэта не ведаў. Не было наогул ніякай сувязі! Усе аргументы Міністэрства ўнутраных спраў выявіліся выдумкай. Раней у нас ніколі не было такіх праблем з праваахоўнымі органамі.

– Што, на тваю думку, стала прычынай для прыгнёту ЛГБТ-супольнасці? Азербайджан – краіна не самая рэлігійная. Гэта значыць, рэлігія наўрад ці магла стымуляваць кагосьці нападаць на геяў...

– Сапраўды, краіна не рэлігійная. Але па-ранейшаму вельмі традыцыйная. Гамафобія шырока распаўсюджаная не толькі з-за ісламу. Шмат тэм у грамадстве папросту табуявана, таму што традыцыйная культура іх не прымае. Гэта і прымушае людзей актыўна праяўляць негатыў.

Мы таксама задаем пытанне, у чым прычына таго, што адбываецца. Адказаў няма, ёсць толькі меркаванні. Адно з іх – дата падзей. Прыкладна 14-15 верасня ўрад Азербайджана трапіў у складаную сітуацыю з заходнімі палітычнымі інстытутамі. Еўрапейскія краіны, Савет Еўропы былі незадаволеныя тым, што адбываецца ў краіне. Яны абмяркоўвалі пытанне аб спыненні чалецтва Азербайджана ў Савеце: наш урад сапраўды не ўсведамляе і не выконвае абавязацельствы, з якімі звязана сяброўства ў Савеце.

Штаты таксама абмяркоўвалі ўвядзенне санкцый супраць ураду Азербайджана. Да гэтага часу, калі які-небудзь заходні інстытут негатыўна пра нас выказваўся, мы маглі адказаць: «Ды яны проста зайздросцяць нашаму эканамічнаму росту» ці «Гэта армянская дыяспара лабіруе супраць нас». Але зараз наша нафтавая эканоміка ніякай «моцы» не абяцае. Народ больш такія аргументы не «хавае».

«Наша нафтавая эканоміка ніякай “моцы” не абяцае. Народ больш такія аргументы не “хавае”»

Урад мог шукаць ці спрабаваць стварыць нешта, што паслужыла б прычынай санкцый, акрамя яго ўласнага бяссілля. Цяпер, калі санкцыі ўвядуць, урад можа сказаць: «Мы абаранялі нашы традыцыйныя каштоўнасці законнымі сродкамі, а Еўропа карае нас за гэта. Захад проста спрабуе імпартаваць свае перакручаныя каштоўнасці, замяніць імі нашы ісламскія традыцыі». І гэта тыя словы, якім грамадства лёгка паверыць. Пасля таго як у СМІ з'явіліся паведамленні пра рэйды, людзі прыходзілі ў паліцыю, патрабуючы больш арыштаў «вычварэнцаў», больш пакаранняў.

Іншы варыянт – «валасатая рука» Расіі. Наш прэзідэнт валодае велізарнай уладай, але ўрад па-ранейшаму будуецца па племянным прынцыпе. Скажам, кожнае міністэрства, кожнае падраздзяленне – гэта «племянная група» з уласнымі лабісцкімі інтарэсамі. Міністэрства ўнутраных спраў – у руках групоўкі, якая прадстаўляе інтарэсы Крамля. Вераснёўскія падзеі маглі быць свайго роду ціскам на Ільхама Аліева, каб паставіць яго ў складаную сітуацыю перад заходнім светам. Бо што тычыцца санкцый, лагічна чакаць, што заходні свет не будзе рады сітуацыі з правамі ЛГБТ-людзей у Азербайджане. Гэта зробіць Аліева больш залежным ад Расіі, разбурыць дыялог аб членстве ў Савеце Еўропы.

Чачня не так далёка ад Азербайджана, і тое, што там адбылося, таксама можа быць прычынай. Наш урад мог разважаць так: у Чачні грамадства цалкам падтрымала нападзенні на геяў, нам патрэбная такая ж падтрымка, у нас жа выбары ў наступным годзе. Паўтарэнне «чачэнскага сцэнарыя» – яшчэ адна наша версія.

– Як праходзілі судовыя разборы па справах затрыманых?

– Нам, юрыстам, на разгляд прадставілі толькі 57 спраў з 100 і 2 дні на праверку ўсіх дакументаў. Мы змаглі звярнуцца ў вышэйстаячы суд па 46 справах. Падчас судовых пасяджэнняў ахвяры распавядалі, што наогул з імі адбывалася. Я магу параўнаць іх гісторыі з тым, што рабілася ў Чачні. У нас не было канцэнтрацыйных лагераў, але ўсё астатняе было аднолькавым.

– Што рабілі ахвяры пасля судовых працэсаў? Пакідалі краіну, можа быць, пратэставалі?

– У азербайджанскім ЛГБТ-руху цяпер дзве групы. Першая – людзі, закранутыя непасрэдна: яны былі арыштаваныя, сталі ахвярамі рэйдаў, катаванняў. Другая група таксама была закранутая, але толькі ўскосна.

Большая частка першай групы пакінула краіну як мага хутчэй пасля вызвалення. Яны беглі ў Турцыю ці ў Грузію, большасць цяпер у Стамбуле. Многія з іх не змаглі з'ехаць: некаторых спынялі на мяжы без якіх-небудзь тлумачэнняў. У некаторых проста не было грошай, каб купіць білет або адкрыць візу.

Калі пачаліся рэйды, людзі з другой групы таксама спрабавалі як мага хутчэй пакінуць краіну. Яны ведалі, што іх могуць арыштаваць, калi iх асобу раскрыюць. Іх маглі арыштаваць дома, на працы, нават проста на вуліцы, проста таму што «Окей, гэты чалавек можа быць геем». Шмат хто чакаў, што іх затрымаюць. Але ніхто з іх не пакідаў краіну ў статусе ўцекача. Я яшчэ не чуў ні пра каго з Азербайджана, хто папрасіў бы прытулак па гэтай прычыне ў Еўропе або любой іншай краіне. Значна больш «папулярныя» Турцыя і Грузія: там нам можна жыць без спецыяльнай візы.

«Быць актывістамі ў Заходняй Еўропе так проста! Ты проста ідзеш дзянёк памахаць сцягамі, потым вяртаешся ў сваю любімую кавярню і кажаш: “Я актывіст”. Калі яны тут актывісты, то мы хардкорных байцы нейкія!»

– Якім быў сацыяльны эфект вераснёўскіх падзей? Ці былі людзі, якія пратэстуюць супраць арыштаў ЛГБТ+?

– Не, уся гэтая сітуацыя толькі рэкламавалася і ўсхвалялася ў СМІ і ў сацсетках. ЕС негатыўна адрэагаваў на падзеі, і нават пара сенатараў Белага дома (ніхто нічога не чакае ад Трампа, але ўсё ж!) зрабілі некалькі заяваў, падпісаўшы петыцыі. Amnesty International, Human Rights Watch, Freedom House – адрэагавалі ўсе. Нашы праўрадавыя СМІ працягвалі абараняць сваю пазіцыю, тлумачыць, чаму гэта правільна – арыштоўваць і здзекавацца з людзей. Яны працягвалі пераконваць народ, што неабходна працягваць гэтым займацца.

– А праваабарончыя арганізацыі (мясцовыя і інтэрнацыянальныя) як-небудзь дапамагалі ЛГБТ-людзям у Азербайджане?

– Ведаеш, мы былі зусім адны ў той момант. Што тычыцца мясцовых арганізацый, ЛГБТ-супольнасць ніхто не падтрымаў. Ніводнай заявы, ні слова падтрымкі, нічога, што б асудзіла дзеянні ўраду. Увесь наш Дэмакратычны фронт, усе маўчалі. Яны баяліся, што калі заступяцца за нас, то страцяць свой электарат. Усё гэта – з-за моцнага табу на гомасэксуальнасць. Толькі некалькі чалавек рызыкнулі выказаць уласнае меркаванне, асудзіць тое, што адбываецца, але такіх было мала.

Я з Германіі, некалькіх маіх калег з Баку і яшчэ некалькі калег з ЗША паспрабавалі сабраць дастаткова рэсурсаў, падтрымаць ахвяраў працэсу, распавесці свету пра гэтыя жудасныя падзеі ды і проста неяк дапамагчы пацярпелым. Даць ім прытулак, медыцынскую дапамогу, грошы, каб з'ехаць з Баку.

– Ці атрымалі пацярпелыя ад рэйдаў юрыдычную дапамогу?

– Так, у нас было 5 адвакатаў, якія заняліся перадачай спраў у Апеляцыйны суд. За 2 дні да слухання Апеляцыйнага суда мы змаглі мабілізаваць свае сілы і знайсці ў справах хлусню. Мы заяўлялі 46 выпадкаў, усе яны былі фармальна разгледжаныя: вынясенне кожнага рашэння займала ў суддзяў 2-3 хвіліны.

Усе патрабаванні адвакатаў адхілілі. Але той факт, што мы ўвогуле былі ў судзе, для нас важны. У Азербайджане такіх выпадкаў ніколі не было. Тое, што адбылося, сумна, але нам важна рэагаваць на гэта прафесійна, палітычна. Гэта адкрые нам дарогу для заявы ў Міжнародны суд. Нават у Еўропе няма яшчэ ніводнага юрыдычнага прэцэдэнту адносна правоў ЛГБТ-людзей у Азербайджане. Мы хочам звярнуцца ў Суд з 15 справамі. У нас ёсць час для падачы заявы да 2 красавіка. Гэта тое, над чым мы працуем зараз.

– А хто гэтыя «мы»?

– Мы пачыналі проста камандай людзей, якія хацелі дапамагчы. Пазней з'явілася арганізацыя Nefes. Я яе старшыня. Іншая група – «Меншасці Азербайджана». Мы няшмат думаем пра імёны цяпер. Ёсць некалькі людзей, якія хочуць і могуць дапамагчы, і нам усё адно, якую арганізацыю яны прадстаўляюць.

Мы – адзіныя, хто займаецца палітычнай дзейнасцю ў гэтай сферы. Мы не проста спрабуем інфармаваць людзей або працуем са СМІ, мы стараемся сур'ёзна, важка пракаментаваць палітычную частку ўсёй сітуацыі з правамі чалавека ў Азербайджане. Некаторыя людзі не хочуць у гэты працэс лезці з цалкам зразумелых прычын. Аднак я не магу сабе ўявіць, што раблю нешта іншае, акрамя барацьбы за правы ЛГБТ-людзей.

– Я чую гэта даволі часта: як людзі з Усходняй Еўропы кажуць, што актывізм за правы ЛГБТ-супольнасці – гэта нешта, чым яны з'яўляюцца, а не толькі тое, што яны робяць. Гэта важная частка іх асобы, іх ідэнтычнасці. Што ты думаеш пра гэта?

– Слухай, тут, у Германіі, калі я чую слова «актывізм», калі я бачу людзей, якія называюць сябе актывістамі, а потым параўноўваю іх з тым, што ў нас ёсць ва Усходняй Еўропе ці Паўднёвай Еўропе, то разумею, што там мы не займаемся актывізмам, мы робім нешта іншае. Быць актывістамі ў Заходняй Еўропе так проста! Не трэба расплачвацца за гэта сваім жыццём, усім, што маеш. Ты проста ідзеш дзянёк памахаць сцягамі, потым вяртаешся ў любімую кавярню і кажаш: «Я актывіст». У нашых умовах усё наогул па-іншаму! Калі яны тут актывісты, то мы хардкорныя байцы нейкія!

Я ведаю некаторых людзей тут, у іх прыватным жыцці ўсё гладка. І гэта добра, але яны ніколі не адчуюць тое, што «робіць» нас намі. Іх барацьба адбываецца з перакананняў. Наша барацьба адбываецца з таго, што нам трэба змагацца за жыццё. Наша барацьба змяняе ідэнтычнасць, яна фармуе нас, таму што ў нас няма выбару.

Паглядзі, як я стаў актывістам: проста з-за таго, хто я ёсць. Я доўга маўчаў – з-за сваёй працы, з-за ўсіх людзей, якіх я ведаў і баяўся падставіць. У нейкі момант мне давялося ўстаць у поўны рост, заявіць пра сябе – для сябе і для людзей, якія не могуць на гэта адважыцца. Я ніколі не бачыў у Германіі кагосьці, у каго быў бы такі ж вопыт станаўлення актывістам. Тут актывізм працуе па-іншаму.

– Цябе гэта не злуе? Ніколі не прыходзіла думка, маўляў, рэальныя людзі падвяргаюцца гвалту, пакуль вы тут махаеце сваімі прыгожанькімі сцягамі?

– Ведаеш, у мяне з’явіліся такія пачуцці пасля Чачні. У нас ужо было неафіцыйнае паняцце для такога: «я*аная салідарнасць». Уся гэтая штука з маханнем сцягамі ў падтрымку Чачні, а потым вечар з келіхам добрага віна ў бары.

Калі ў Баку пачаліся рэйды, я часта думаў пра «я*аную салідарнасць». Я не хачу быць кепскім, няўдзячным чалавекам, падтрымка – гэта заўсёды добра... Але я не бачыў ніякай падтрымкі ў адносінах да Азербайджана. Гэтыя падзеі былі наогул не асветленыя. У Нямеччыне ў супольнасці ЛГБТ ніхто не казаў пра гэта.

Як людзі наогул разумеюць, да каго праяўляць салідарнасць: да Чачні, Баку, Пакістана, Бангладэш? Мяне хвалявала, што падвойныя стандарты так сур'ёзна ўплываюць на праявы салідарнасці. Калі б я арганізаваў марш салідарнасці з Чачнёй, я атрымаў бы ў сто разоў больш увагі, таму што гэта звязана з Расіяй, з Пуціным. Ніхто не ведае Ільхама Аліева – і ніхто не збіраецца на дэманстрацыі супраць яго. У такі момант няма асабліва іншых слоў, акрамя як «я*іся гэтая ваша салідарнасць з яе падвойнымі стандартамі».

«У такі момант няма асабліва іншых слоў, акрамя як “я*іся гэтая ваша салідарнасць з яе падвойнымі стандартамі”»

Гэта не пра мерацца, чые пакуты больш, добра? Калі ў Анкары забаранілі ЛГБТ-дэманстрацыю, тут усе як з ланцуга сарваліся. Крык стаяў! А арышты і катаванні ў Азербайджане – і ніхто нават не пытаўся, што наогул адбываецца. Магчыма, я памыляюся, але гэта крывадушна.

Што яшчэ горш: калі ў нас пытаюцца пра тое, што адбываецца ў Баку, усе спрабуюць знайсці сувязь з Крамлём. Ды ў дупу Крэмль! Адбываецца нешта жудаснае, людзям патрэбная дапамога, якая розніца, звязана гэта з уплывам Пуціна або якім-небудзь іншым недарэчным дзярмом? Можа, гэта наогул Іран! У іх вельмі рэлігійнае таварыства, якое таксама ўплывае на Азербайджан. Што заўгодна можа быць прычынай! Ніхто не пытаецца: «Што не так з самім Азербайджанам? Ці ёсць у вас патрэбнае заканадаўства? Ці правільна яно працуе?» Людзі шукаюць магутны ўплыў Расіі, каб сказаць: «Вось, Расія робіць з гэтага свету бардак! Казахстан, будзьце напагатове, вы наступныя!»

– Дык а ці ёсць заканадаўства?

– У нас выразная канстытуцыя. Усе правы чалавека ў ёй падрабязна прапісаныя. Яны павінны абараняцца незалежна ад таго, што гэта за чалавек. Заканадаўства ёсць, яно ідэальнае. Адзіная праблема: яно не працуе.

Просты прыклад: мяне неяк збілі на вуліцы. Два месяцы ніхто ў паліцэйскім участку нават не зазірнуў у маю справу. Яны не хацелі мець нічога агульнага з педзікам. На іх погляд, гэта быў ганебны выпадак. Але гэтая сістэма не працуе нармальна нават з не-ЛГБТ-людзьмі. Немагчыма чагосьці дамагчыся, не даўшы хабар. Ніхто не давярае паліцыі, хоць яны мусяць абараняць вашы правы.

– У кантэксце таго, што вы збіраецеся ў Міжнародны суд: што б ты хацеў пачуць ад іх, чаго дамагчыся?

– Мы збіраемся ўнесці 15 выпадкаў на разгляд. У нас ёсць 6 судовых прэтэнзій: катаванні, пазбаўленне правоў на падставе гендарнай ідэнтычнасці і сэксуальных пераваг і некаторыя іншыя. Мы чакаем, што выйграем справу.

Мы хочам стварыць прэцэдэнт абароны правоў ЛГБТ-людзей у Азербайджане. Прэцэдэнт у Міжнародным судзе створыць магчымасць будучых законных патрабаванняў. Мы зможам патрабаваць ад нашага ўраду прыняцця пэўных мер, заклікаць яго да адказнасці перад Саветам Еўропы, Белым домам, ААН. Ураду неабходна будзе прыняць заканадаўства супраць злачынстваў на глебе нянавісці, супраць выкарыстання мовы варожасці, супраць ушчамлення ЛГБТ-людзей – і гэтае заканадаўства выконваць.

Ціск на наш урад у гэтым выпадку неабходны. Магчыма, тады нарэшце будуць зробленыя рэальныя крокі па абароне правоў ЛГБТ-людзей. Гэта мая мэта, я наогул больш думаю ў палітычным ключы.

 Сайт 

Тэкст by Юлiя Аляксеенка

Фота з афiцыйнай старонкi FB Queer Refugees for Pride