Голя з Ополя – пра яе Палессе і кнігу «Мое баба – діректор морга»

 

Пра галоўную гераіню кнігі

– У кніжкі вельмі дзіўная назва: чаму «діректор морга»? 

– Таму што так маю бабулю называлі ў Опале. Яна ведала ўсе пахавальныя традыцыі і выконвала адмысловую ролю ў вёсцы. Шмат хто яе клікаў дапамагаць правесці памерлага чалавека ў іншасвет: слушна памыць, апрануць, пакласці ў труну. Таксама яна была плакальшчыцай і часта галасіла на пахаваннях. Памятаю, як не патэлефануеш ёй, яна заўсёды на пахаванні нейкім.

– У якім жанры напісана кніга і чаму ты абрала расказаць пра традыцыі і жыццё на Палессі праз гісторыю сваёй бабулі? 

– Гэта мастацкі твор, non-fiction story, які апісвае жыццё маёй бабулі. Яна – галоўная муза майго праекта і гэтай кніжкі. У нас была асаблівая сувязь, нейкі партал між намі. Але важна сказаць, што яна не была мне роднай бабуляй, а з’яўлялася стрыечнай цёткай маёй маці. У яе ніколі не было сваіх дзяцей, і пасля смерці маіх сапраўдных бабулі і дзядулі, калі я яшчэ была вельмі маленькая, яна ўзяла на сябе ролю самай старэйшай і важнай жанчыны ў сям’і. Бабуля даглядала мяне і ў выніку стала для мяне вельмі знакавай асобай, якую я бясконца люблю і па якой я сумую да гэтай пары. Яна памерла ў 2020 годзе. Я абрала яе як галоўную гераіню кніжкі праз вельмі асаблівы характар: да жыцця і да смерці яна ставілася вельмі лёгка і з жартам, нішто і ніколі не было для яе нагодай «скласці рукі». Мне падаецца, гэта адметная рыса бабуль Палесся. Нават зараз я магу заплюшчыць вочы і ўявіць тысячу такіх жанчын у розных вёсках. Праз гісторыю маёй бабулі я паказваю культурны код людзей з Палесся: як яны жывуць, пра што размаўляюць, з якімі выпрабаваннямі сутыкаюцца, якія традыцыі маюць. 

 

«Да жыцця і да смерці яна ставілася вельмі лёгка і з жартам»

 

– Твая бабуля выконвала вельмі важную ролю для чалавека традыцыі: праводзіла людзей у апошні і самы нязведаны пункт жыцця. Чаму, як ты лічыш?

– Хаваць людзей – гэта вельмі цяжкая ноша, не кожны зможа быць блізка да смерці і вытрымаць гэта. Мая бабуля была псіхічна моцнай жанчынай – ёй давялося пахаваць шмат родзічаў: мужа, пляменніка, бацькоў. Але гэта яе не зламала. Яна да апошняга дня была вельмі пазітыўная. Яе не пужала смерць. Казала: «Усе мы будзем у тым лесе, але, пакуль я варушуся, пайдзем паполем бурачкоў», – і рушыла ў бок агарода. Таксама яна добра ведала ўсе традыцыі вакол пахавання, на якія Палессе вельмі багатае. У кніжцы яны апісаныя.

 

 

 Пра палескае стаўленне да смерці

– Як у традыцыйнай культуры, пра якую ты пішаш, людзі ставяцца да смерці і пражываюць яе?

– Смерць – вельмі важная частка жыцця людзей на Палессі, і не толькі калі чалавек памірае, але нават пакуль ён жывы. Людзі рыхтуюцца да смерці: часта размаўляюць пра яе, выбіраюць пахавальнае адзенне, наведваюць на могілках сваіх родзічаў. Тэма смерці проста не сыходзіць са штодзённага жыцця. Калі прыходзіць час сутыкацца са смерцю – тут таксама асаблівае стаўленне. Звычайна людзі пражываюць сваё гора на сто адсоткаў. Яны намагаюцца выпакутаваць гора ў час, калі яно адбываецца. Таму прыходзяць плакальшчыцы; таму цела нябожчыка стаіць у хаце цэлыя суткі перад пахаваннем; таму робяць такі абрад, калі ідуць на могілкі «будзіць» памерлага чалавека; праз дзевяць дзён сустракаюцца ізноў, каб гэтага чалавека згадаць, і праз паўгода, і праз год. Так яны цэлы год імкнуцца пражываць гэтае гора. Атрымліваецца, што такое асаблівае стаўленне да смерці – не балючае.

Таксама могілкі – сродак пазнаёміцца з родам, вывучаючы родзічаў, якіх ужо няма. У вёсцы часта ходзяць прыбірацца на могілкі перад Вялікаднем ці на розныя Дзяды. Мой дзядзька, які зараз жыве ў горадзе, кожны раз, калі прыязджае ў Опаль, адразу ідзе на могілкі з усімі «пабачыцца». 

– У пахавальных дзеяннях, якія ты апісала, бачна адметная для вясковай супольнасці калектыўнасць. На тваю думку, яна дапамагала пражываць гора?

– Так, канешне. У вёсцы ўсё пражываецца калектыўна, усе адно адному дапамагаюць. Пахаванне – гэта адна з такіх важных для ўсёй вёскі справаў. Звычайна на пахаванне прыходзяць не толькі блізкія родзічы, але і ўся вёска. Людзі імкнуцца быць разам, паказаць, што ім не ўсё роўна, што яны ведалі, клапаціліся, любілі гэтага чалавека. Бабулі будуць стаяць на заднім плане і абмяркоўваць: «Пабач, колькі прыйшло людзей, напэўна, гэта вельмі добры чалавек быў». Калі з’яўляюцца плакальшчыцы і галосяць, то пачынаюць плакаць усе. Я думаю, што ў гэтым калектыўным плачы ёсць нешта вельмі лекавальнае – мы ўсе разам зараз пражываем гэтае гора і адно адному дапамагаем ад яго пазбавіцца. Гэта важны для супольнасці працэс. У кніжцы я апісваю традыцыі калектыўнасці. Напрыклад, што павінна зрабіць тая сям’я, у якіх памёр чалавек, як яны «чакаюць» новага памерлага чалавека. І шмат іншых цікавасцей.

 

«Людзі імкнуцца быць разам, паказаць, што ім не ўсё роўна, што яны ведалі, любілі гэтага чалавека»

 

– Чым унікальная пахавальная традыцыя на Палессі? 

– Сумяшчэннем паганства і хрысціянства. Канешне, ужо больш пануюць загады царквы і бацюшка для бабуль самая важная асоба ў вёсцы. Але дакладна адчуваецца сумесь. Калі браць пахаванне, то вельмі важна, каб бацюшка прыйшоў і паклаў наметку на галаву памерлага, але таксама абавязкова, каб бабулі палажылі пад падушку сабраныя травы, адчынілі дзверы ў хляве, затулілі ўсе люстэркі ў доме. Гэтыя рытуалы робяцца разам з царквой, і ніхто не запытваецца, дзе паганства, а дзе хрысціянства. Усё адбываецца натуральна, як, можа, заўсёды разам і суіснавала.  

– А як ты ставішся да смерці? 

– Мая бабуля растабуявала для мяне гэтую тэму і правяла праз яе сваёй справай. Яна рыхтавала мяне да сваёй смерці, прагаворваючы, што яе таксама не стане. Я спачатку на яе вельмі злавалася, а потым зразумела, што так старыя людзі рыхтуюць, па-першае, саміх сябе, бо яны бліжэй да смерці, і, па-другое, сваіх родных, каб у моманце не было так балюча і нечакана. Але таксама гэтым яны вучаць нас увогуле ставіцца да смерці лёгка, бо яна ў любым выпадку прыйдзе і не размаўляць пра яе – дзіўна. Я вельмі сумую, што зараз не магу пайсці на могілкі і трошкі паразмаўляць са сваімі родзічамі. І, можа быць, мне ўжо не так страшная смерць, калі яна прыйдзе. Вядома, яна страшная ў моманце, калі ты не падрыхтаваны да гэтага і ўсё роўна вельмі балюча, але на некалькі адсоткаў менш страшна. 

 

 

Пра яскравы дызайн

– Чым, на тваю думку, кніжка можа зацікавіць чытача? 

– Пахавальная традыцыя і тое, як людзі жывуць на Палессе, – гэта вельмі адметная з’ява для ўсёй Беларусі. Для мяне вельмі важна зафіксаваць і падзяліцца гэтым праз мой досвед і гісторыю маёй бабулі. Кніжка ўяўляе сабою не толькі тэкст, але таксама напоўненая фотаздымкамі і арт-працамі мастачкі Машы Мароз, каб трошкі больш паглыбіць людзей у кантэкст, як выглядае жыццё на Палессі, паказаць, як традыцыі могуць сутыкацца з сучасным светам і што з гэтага можа атрымацца. 

– Кніжка выглядае вельмі яскрава. Чаму ты вырашыла праілюстраваць яе выявамі сучаснага мастацтва і сумясціць аповед пра традыцыі з сучаснасцю? 

– Калі тэкст кніжкі ўжо быў напісаны, я зразумела, што мне цікава спалучыць традыцыю і сучаснасць, паглядзець, што на гэтым скрыжаванні можа атрымацца. Таму мне было важна запрасіць у каманду менавіта сучасных мастакоў. Я ведала, што хачу працаваць з Машай Мароз. Маша – адна з маіх самых любімых мастачак. Яе карані таксама на Палессі, Маша працуе з гэтай тэмай. Таксама я рада, што на супрацу пагадзіўся Ігар Юхневіч, выбітны дызайнер, ён звярстаў кнігу. Я вельмі хвалявалася, таму што ў мяне не было суцэльнага бачання візуальнага выгляду кніжкі, але былі вобразы, як яно павінна скласціся. І з Машай і з Ігарам мы так цудоўна спрацаваліся – і выйшла, што нашыя вобразы спалучыліся і ўсё атрымалася менавіта так, як я сабе ўяўляла. Я вельмі задаволеная, як выглядае кніга і які сэнс у сабе нясе. Праз фота і праз коды Машыных прац мы паспрабавалі наблізіць чытача да традыцыі і сучаснага мастацтва, даць ключы, каб людзі зразумелі, што гэтыя візуальныя выявы нясуць за сабой сэнс, што гэта не проста дзіўныя карцінкі, але ў іх зашыфравана традыцыя жыцця і смерці. Кніжка атрымалася сапраўдным арт-аб’ектам.

 

 

– Чаму для цябе важна звяртацца да традыцыйнай культуры як да вытокаў і чаму, між тым, важна спалучаць яе з сучаснасцю? 

– Опальская мова і традыцыйная культура – вельмі важная частка мяне, бо я нарадзілася і вырасла там. І зараз, жывучы ў Новай Зеландыі, калі я сумую па Беларусі, то першае, куды я хачу прыехаць, – гэта мая вёска. У адзін момант я асэнсавала, што ўся культура, традыцыі, выбітнасці, характар гэтых людзей – яны не тое што не захоўваюцца, аб гэтым нават не гавораць у паўсядзённым жыцці. Мала хто з беларусаў ведае, што недзе на Палессе гавораць на іншай мове, маюць унікальныя традыцыі. Мне падалося, што гэта можа быць маёй справай, бо я ведаю гэтых людзей, памятаю традыцыі – і мне цікава пра іх распавядаць. Усё разам вылілася ў блог, які спалучае традыцыі з накладаннем таго, хто я і як жыву сваё сучаснае жыццё. Я імкнуся паказаць, што культурны код можа быць не толькі пра вышыванку і беларускую мову, а што зараз у сучасных беларусаў ён складаецца з розных рэчаў, спалучаючы сучаснае з мінулым і прыводзячы да дзіўных адкрыццяў. Асабліва ў цяперашні час, калі нам патрэбныя нейкія новыя традыцыі, мы ведаем, што ў нас ужо ёсць і што мы можам зрабіць на падмурку гэтага.

 

«Я імкнуся паказаць, што культурны код можа быць не толькі пра вышыванку і беларускую мову»

 

– Кніжка напісаная опальскай мікрамовай, мала хто ўвогуле ведае пра яе існаванне. Раскажы, калі ласка, як яна была сфармаваная і чаму для цябе важна на ёй размаўляць.

– Нашая гаворка вельмі выбітная. Натуральна склалася, што доўгі час Палессе было адасоблена ад астатняй Беларусі і мела вялікі ўплыў украінскай мовы. На ўкраінскім Палессі таксама размаўляюць на падобным дыялекце, але гэта не зусім украінская мова. Ёсць вельмі спецыфічныя і ўнікальная словы. Ад вёскі да вёскі мова змяняецца – галосныя, канчаткі слоў. Але, канешне, чытач без складанасцяў зразумее змест кніжкі праз падабенства з беларускай і рускай мовамі. Для мяне важна пісаць і размаўляць па-опальску, бо я разумею, што ў маёй сям’і я адзіная з апошніх, хто ёю валодае. Я імкнуся захаваць нашую гаворку – не толькі праз відэа ў маім блогу і праз кніжку, таксама раблю пасты, як тое ці іншае слова пішацца, як яго можна перакласці на ангельскую, беларускую, рускую мовы. Мне падаецца вельмі важным захоўваць і папулярызаваць гэтыя тэрытарыяльныя адметнасці.

 

 

– Таксама кніжка перакладзеная на ангельскую мову. З якой мэтай? 

– Кніжка складаецца з дзвюх частак: першая частка – опальскі тэкст, другая – пераклад на ангельскую мову. Мэта – зрабіць кніжку міжнароднай, каб больш людзей змаглі даведацца пра нашу ўнікальную культуру. Ніколі не забудуся вачэй сваякоў мужа ў Новай Зеландыі, калі я распавяла ім пра пахаванне на Палессе, – яны нічога падобнага не чулі. Ангельская мова дае магчымасць прывабіць людзей з розных краін да нашай культуры і традыцый. 

 

«Ніколі не забудуся вачэй сваякоў мужа ў Новай Зеландыі, калі я распавяла ім пра пахаванне на Палессі»

 

– Як можна набыць кніжку? 

– Кніга зараз знаходзіцца на краўндфадынгу. Гэта значыць, што вы можаце перадзамовіць яе ў сакавіку і красавіку, у траўні я яе надрукую і потым дашлю вам. Надрукаваная кніжка каштуе € 25 плюс кошт дастаўкі з Польшчы ў любы пункт свету. Кніжка мае такі кошт, бо яна каляровая, з вялікай колькасцю арт-прац. Таксама ёсць магчымасць набыць электронны асобнік за € 5. У Беларусь дастаўка можа быць з невялікімі складанасцямі праз неабходнасць мінання мяжы, але я ўпэўненая, што даслаць асобнікі атрымаецца.

 

Фота: з асабістага архіва гераіні