Як спыніць старэнне: інтэрв’ю з навукоўцам Цімам Падвіцкім

 Праз церні да Кёльна: пачатак 

– Чаму ты зацікавіўся біяінфарматыкай?

– Зараз яе час. Біялогія трансфармуецца з апісальнай навукі да больш дакладнай, спрабуе прадказваць і будаваць для гэтага адпаведныя прадказальныя мадэлі. Гэта стала рэальнасцю, бо з’явіліся новыя эксперыментальныя тэхналогіі, якія дазваляюць адначасова рэгістраваць шмат параметраў клеткі: дзясяткі і сотні тысяч.

Але ёсць і праблема: немагчыма аналізаваць такую вялікую колькасць дадзеных чалавечым розумам і рабіць высновы на вока.

– Якая роля біяінфарматыкі і вылічальнай біялогіі ў геранталогіі і біялогіі ў шырокім сэнсе?

– Біяінфарматыка – важная частка сучаснай біялогіі, асабліва калі справа тычыцца big data. Калі ўзгадаць штосьці спецыфічнае для геранталогіі, то біяінфарматыка дазваляе параўноўваць арганізмы з вельмі доўгай і вельмі кароткай працягласцю жыцця і вынаходзіць механізмы, якія ўплываюць на іх даўгавечнасць.

Уласна я працую з ныркамі, іх хваробамі і старэннем: мы ўжываем біяінфарматыку, каб знайсці новыя мішэні на малекулярным узроўні, пад якія далей распрацоўваюць лекі.

Яшчэ адзін прыклад ужывання біяінфарматыкі: многія лекі спрацоўваюць на адной хваробе і маюць патэнцыял лячэння іншай. Але немагчыма пратэставаць кожны прэпарат супраць кожнага захворвання, так? Біяінфарматыка – тое, што дазваляе прадказаць новыя мішэні для ўжо вядомых лекаў і такім чынам захаваць грошы і час на распрацоўку новых лекаў.

«Пакуль што мышкі будуць гінуць, каб людзі жылі лепей і менш хварэлі»

– Як ты абіраў стыпендыяльную праграму для магістратуры?

– Я факусаваўся на Заходняй Еўропе ці Штатах. У ЗША няпроста атрымаць стыпендыю, якая б цалкам пакрывала ўвесь кошт навучання. А яшчэ ж трэба на нешта жыць!

Устаноў з магістарскімі праграмамі па біяінфарматыцы ў Еўропе хапае, але Швецыя вабіла як развітая краіна з моцнай пазіцыяй у IT і біялагічнай індустрыі. Я пачаў шукаць стыпендыяльныя праграмы, бо адукацыя ў Швецыі бясплатная толькі для грамадзян Еўразвяза. Так трапіў на ESSYB – стыпендыяльную праграму для беларусаў, каб вучыцца ў Еўропе.

Дарэчы, у Германіі зараз вельмі прывабная сістэма вышэйшай адукацыі: бясплатная для ўсіх. Гэта дазваляе не клапаціцца пра грошы і сканцэнтравацца на вучобе.

– У 2015 ты атрымаў прэстыжную ўзнагароду Global Swede. Гэта вялікая падзея для цябе?

– Мне падаецца, што гэта наогул было выпадкова. Штогод узнагароду атрымлівае хтосьці адзін з кожнага ўніверсітэта Швецыі, а іх прыкладна 30.

Мерапрыемства было вельмі афіцыёзнае, праводзілася ў Міністэрстве замежных спраў Швецыі, але па сутнасці гэта было проста шоу. Ніякага грашовага эквіваленту ці дадатковых магчымасцяў гэта не дае. Проста бэйджык ды статус. Але гэта было прышпільна.

– Зараз над аспіранцкай ты працуеш у Кёльне. Як выглядае твой звычайны дзень?

– Я прачынаюся зранку прыблізна а 9-й, за 10 хвілін дабіраюся на працу і звычайна працую да 19-й. Мы аналізуем дадзеныя, якія падчас эксперыментаў збірае нехта іншы.

Штотыднёва ў аўторак мы маем Progress Report: адзін чалавек з лабараторыі робіць даклад па статусе свайго праекта. Яшчэ ёсць штотыднёвы Journal Club, дзе мы абмяркоўваем апошнія публікацыі па тэме нашых даследаванняў.

 Мішэні для тэрапіі 

– У эпіцэнтры тваіх навуковых інтарэсаў – старэнне. На якіх пытаннях апошнім часам асабліва факусуецца геранталогія?

– Вельмі модная тэма зараз – абмежаванне калорый і галаданне. Пры абмежаванай дыеце лабараторныя мышкі ў сярэднім жывуць даўжэй і больш здаровымі. Гэта працуе і на чалавеку, але чалавек жа ўвесь час хоча есці што і колькі заўгодна. Таму зараз навукоўцы намагаюцца знайсці міметыкі (лекавыя рэчывы, якія імітуюць уздзеянні іншых субстанцый. – 34mag), якія б мадэлявалі гэты працэс, але дазвалялі есці ўсё.

Іншы напрамак – выдаленне старэючых клетак. Клетачнае старэнне – гэта працэс, які прадухіляе развіццё раку скуры, напрыклад. Усе радзімкі – старэючыя клеткі, маленькія дабраякасныя пухліны. Калі б такога працэсу не было, яны б далей развіваліся ў рак.

У старэючага арганізма праблема крыху іншая: гэтыя клеткі не знікаюць, а назапашваюцца, таму стымулюецца імунітэт. Пастаянная стымуляцыя – кепска, бо ў выніку мы маем аўтаімунныя захворванні, напрыклад артрыт. На жывёлах ужо паказалі, што выдаленне старэючых клетак значна паляпшае здароўе пажылых арганізмаў і павялічвае працягласць жыцця.

Яшчэ адна мішэнь для тэрапіі – стымуляванне мітахондрый. Мітахондрыі – гэта маленькія «энергетычныя фабрыкі» ў клетках, дзякуючы якім яны функцыянуюць. Са старэннем эфектыўнасць іх працы паніжаецца, таму цяпер навукоўцы шукаюць магчымасці, як аднаўляць іх прадуктыўнасць.

«Як накарміць і дзе размясціць знойдзем: уся Сібір неабжытая, а тым больш – космас»

– Не спецыяліст можа патануць у тэрмінах?

– Тэрміналогія – гэта самае простае. Па-першае, яна амаль аднолькавая ў розных мовах. Па-другое, амаль аднолькавая ў розных даследаваннях.

Калі ты маеш нейкую базу, то сутнасць зловіш хутка. Напрыклад, «транскрыпцыя» ў біялогіі азначае тое ж, што ў філолагаў: перапісванне. Проста ў біялогіі гэта азначае перапісванне аднаго тыпу малекулы на іншы тымі ж сімваламі. Сэнс такі ж самы!

– Цяпер розныя прыватныя кампаніі кшталту 23andMe прапануюць генныя экспертызы. Гэта не шарлатанства?

– Праект 23andMe публікуе шмат даследаванняў, аналізуе асноўныя маркеры захворванняў і схільнасці да захворванняў. Гэта дакладна не шарлатанства, бо іх тэсты замяраюць сапраўдныя біялагічныя параметры.

Праўда, у чалавека не заўсёды атрымліваецца крытычна ацэньваць рызыкі. Аднаму гэта можа быць карысна, а іншы, калі даведаецца, што мае падвышаны на 10% шанец развіцця раку малочнай залозы ў наступныя 10 гадоў, заробіць сабе дадатковыя перажыванні і эмацыйны дыскамфорт.

 Як заставацца маладым 

– За апошняе стагоддзе сярэдняя працягласць жыцця ў чалавека павялічылася ўдвая, а мы далей імкнемся пераадолець свой відавы ліміт (120-150 гадоў. – 34mag). Навука хоча бессмяротнасці?

– Да бессмяротнасці розныя навукоўцы ставяцца па-рознаму. У большасці яны лічаць, што нам варта разлічваць на неабмежаваную працягласць жыцця, але ў бліжэйшыя дзесяцігоддзі даступным можа быць толькі невялікае павелічэнне.

У мяне ёсць упэўненасць, што сярэдні тэрмін жыцця ў 100 гадоў – гэта пытанне 15-20 гадоў прынамсі ў Еўропе.

– Ці шмат тэрапій зараз тэстуецца на людзях? Ёсць добраахвотнікі?

– Калі казаць пра дыеталогію старэння, то на Захадзе ўжо некалькі дзесяцігоддзяў людзі актыўна тэсцяць абмежаванне калорый і кажуць, што адчуваюць сябе вельмі добра.

З больш экстрэмальнага – галадоўка. Яе карысны эфект актывізуецца прыблізна праз суткі і ўзмацняецца, калі працягласць галадання – 3-5 дзён. Наогул чалавек можа галадаць тыдзень цалкам без праблем для здароўя.

З фармакалагічных сродкаў у апошнія некалькі гадоў на людзях пачалі тэставаць метфармін, НАД+. Зараз вялікая колькасць прэпаратаў тэстуецца на жывёлах і ў будучыні шмат што з гэтага можа перайсці да тэсту на чалавеку. Тое ж датычыцца генетычных і клетачных тэрапій.

– Дык як даўжэй захоўваць маладосць?

– Кожнаму даступны здаровы лад жыцця, сон, фізічная і ментальная актыўнасць. Калі чалавек губляе ўключанасць у сацыяльны кантэкст (спыняе працу, выходзіць на пенсію), старэнне мозга значна паскараецца. Таму тыя, хто працуе, напрыклад, выкладчыкамі ва ўніверсітэце, амаль да канца жыцця маюць лепшае ментальнае здароўе.

Канешне, важна прытрымлівацца дыеты. Не абавязкова галадаць, проста трэба правільна харчавацца – літаратуры пра гэта мора. Я не дыетолаг, каб рэкамендаваць штосьці канкрэтнае, але відавочна, што есці шмат цукру – кепска.

Здаровы лад жыцця не гарантуе, што ты пражывеш 100 гадоў і не займееш дыябет у 50. Магчыма ўсё, бо генетычна мы розныя і нехта мае больш высокі шанец захварэць, але здольны гэты шанец паменшыць ці павялічыць. 

 За чым сачыць, калі цікавішся геранталогіяй? 

– За якімі праектамі ты сочыш?

– Кампанія Google Calico два гады таму распачала актыўную дзейнасць, каб дазнацца, што такое старэнне, як гэта працуе і дзе знайсці лекі. Цікава, што яны там робяць, хоць нічога пра гэта і невядома.

Кампанія BioViva, напрыклад, распрацоўвае генетычныя тэрапіі супраць старэння. Яе дырэктарка два гады таму паспрабавала на сабе тэрапію па падаўжэнні таламераў і супраць згубы мышачнай масы. Праз год правялі незалежнае даследаванне, якое паказала, што эфект ёсць. Цікава, наколькі хутка ў гэтай кампаніі атрымаецца зрабіць які паўнавартасны прадукт.

Сачу таксама за UNITY, дзе займаюцца якраз распрацоўкай выдалення старэючых клетак і працуюць з сеналітыкамі (прэпараты, якія запавольваюць старэнне. – 34mag).

«Па сучасных прагнозах напрыканцы 21-га стагоддзя сусветнае насельніцтва дасягне 12-13 мільярдаў»

Ёсць яшчэ годная краўдфандынгавая кампанія Lifespan.io, дзе людзі могуць прапанаваць свае праекты і запрасіць для іх фінансавую падтрымку. Некаторыя я і сам падтрымаў сімвалічнымі сумамі.

– На тэму геранталогіі ёсць шмат цікавых выданняў, напрыклад Longevity Cookbook: Pharmacological Extension of Lifespan ці «Стареть не обязательно! Будь вечно молодым» Біла Гіфарда. Ты маеш давер да нон-фікшн і што раіш пачытаць?

– Замест нон-фікшн я чытаю навуковыя артыкулы па геранталогіі. Longevity Cookbook – гэта адзін з файных краўдфандынгавых праектаў, у якіх я таксама ўдзельнічаў. Пакуль у адкрытым доступе толькі адна глава з кнігі. Я б раіў яе прачытаць. А яшчэ там прыгожая графіка.

Тым жа, хто цікавіцца апошнімі дасягненнямі, раю Biology of Aging News, асабліва іх старонку ў Facebook. Часта там публікуюць навуковы кантэнт, але не менш рэгулярныя спасылкі на артыкулы пра старэнне ў папулярных выданнях кшталту The Hawkington Post ці The Guardian. Зразумее і непадрыхтаваны чытач.