«Агульнапольскі страйк жанчын»: як адстаяць права на ўласнае цела

З кім гутарым?

Марта Лемпарт – заснавальніца руху «Агульнапольскі страйк жанчын» (Ogólnopolski Strajk Kobiet). У верасні мінулага года ініцыявала масавыя пратэсты ў сувязі з законам аб забароне абортаў. У выніку 3 кастрычніка 2016 года адбылася грандыёзная акцыя пратэсту «Чорны панядзелак». Больш за сто тысяч палякаў і полек, апранутых у чорнае, выйшлі на вуліцы на маштабныя дэманстрацыі, каб выказаць сваю нязгоду з гэтым законапраектам, патрабуючы яго скасавання.

У Польшчы пратэставалі 150 гарадоў, за мяжой – яшчэ 60. У выніку 6 кастрычніка 2016 года Сейм прыняў рашэнне адхіліць праект закона. Разам з тым удалося спыніць поўную забарону абортаў у Польшчы.

Грамадзянскі рух «Агульнапольскі страйк жанчын» паўстаў з людзей, якія далучыліся да гэтых пратэстаў. 3 кастрычніка 2017 тысячы жанчын у Польшчы выйшлі на акцыі пратэсту «Чорны аўторак» з патрабаваннем змякчыць заканадаўства ў дачыненні да абортаў. Акцыя была прымеркаваная да гадавіны «Чорнага панядзелка».

За што змагаюцца?

За легалізацыю абортаў, даступнасць сродкаў усіх відаў кантрацэпцыі для ўсіх жанчын і за тое, каб правы, якія тэарэтычна ёсць цяпер, выраўняліся для ўсіх.

– Як распачалася твая ўласная гісторыя з актывізмам?

– Каля пятнаццаці гадоў я працавала з людзьмі з асаблівымі патрэбамі. Потым два гады была сяброўкай Камітэта абароны дэмакратыі. То-бок мая праца пачалася ў прадэмакратычным грамадзянскім руху. Калі праз год працы ў тым руху выявілася, што жанчыны – гэта тая група, якая найбольш цярпела ад палітыкі ўраду, то паўстаў «Агульнапольскі страйк жанчын». Цяпер я актыўна ангажаваная ў Страйк.

– Як выглядала сітуацыя з абортамі ў Польшчы да пратэстаў?

– У Польшчы аборты незаконныя. Ёсць тры выключэнні, калі можна зрабіць аборт. Па-першае, калі існуе пагроза жыццю ці здароўю жанчыны. Па-другое, калі цяжарнасць зʼяўляецца вынікам злачынства, інцэсту або гвалту. І па-трэцяе, калі плод не здольны да жыцця ці мае дэфекты, несумяшчальныя з жыццём.

Легальны дазвол на аборт атрымаць цяжка, таму на практыцы нават гэтыя выключэнні і так рэдка выкарыстоўваюцца. Апроч таго, у Польшчы існуе паняцце «агаворка сумлення лекараў» (klauzula sumienia lekarzy). Медыцынскія работнікі могуць проста адмовіцца ад дзеянняў, якія не адпавядаюць іх рэлігійным прынцыпам, то-бок ад абортаў. На ўсходзе Польшчы ёсць цэлыя ваяводствы і лякарні, дзе па гэтай прычыне проста не робяць абортаў.

«За адзін дзень “вялікага збору” мы сабралі 500 тысяч подпісаў за легалізацыю абортаў. Паўмільёна подпісаў за адзін дзень па ўсёй Польшчы!»

Жанчыны робяць аборты ў Польшчы нелегальна або выязджаюць за мяжу. Гэта каштуе каля адной тысячы еўра – цэны ў Польшчы і за мяжою прыблізна аднолькавыя. Перадусім гэта бʼе па кішэнях жанчын з невялікіх мястэчак, якія зарабляюць менш, чым жанчыны з вялікіх гарадоў: узнікае няроўнасць. Так, у пэўных сітуацыях аборт зрабіць можна, але частка людзей абмежаваная ў гэтых правах праз эканамічныя чыннікі.

– «Чорны панядзелак» не быў варшавацэнтрычным: пратэставалі па ўсёй Польшчы. Як удалося ахапіць усю краіну?

– У нас не было іерархічнага падзелу: цэнтр-рэгіёны, таму ніякага цэнтра ў Варшаве не было. Я наогул жыву ў Вроцлаве. Мы з сяброўкамі адтуль дапамагалі людзям з усёй Польшчы зарэгістраваць ініцыятывы. Стваралі спіс гарадоў, дзе актывісткі далучаліся да пратэстаў, падтрымлівалі лакальных арганізатарак.
Мы былі цэнтрам падтрымкі, а не цэнтральным штабам, які дыктуе, што трэба рабіць. У нас няма шэфаў. Магчыма, таму людзі так ахвотна пратэставалі і менавіта таму гэтая формула засталася. Думаю, што гэта таксама прычына поспеху Страйку.

– Як адбывалася арганізацыя «Чорнага панядзелка»?

– У Вроцлаве быў Камітэт, які складаўся з чатырох чалавек. На Facebook я стварыла анкету ў суполцы: людзі адзначалі гарады, у якіх жывуць. У выніку людзі, якія раней не былі актыўныя ў грамадскіх справах, маглі знайсці адна адну ў розных гарадах з дапамогай анкеты.

Апроч таго, у нас быў класны візуал. Знакамітую галаву пратэстаў для плаката зрабіла сяброўка маёй партнёркі, дызайнерка з Варшавы Аляксандра Ясяноўска (Ola Jasionowska). Гэта быў важны сімвал, ён зʼявіўся паўсюль і візуальна аб’яднаў нас. Калі хтосьці арганізоўваў пратэст у сваім мястэчку, то можна было скарыстацца ўжо гатовымі праектамі плакатаў з датамі.

У суполцы з’явіліся дыскусіі: абмяркоўвалі, як пратэставаць і што канкрэтна можна зрабіць. Я сабрала тры галоўныя трэнды, якія вынікалі з дыскусіі, і прапанавала людзям выбар: не ісці на працу, пайсці на пратэст ці арганізаваць яго, або, калі чалавек, напрыклад, працуе лекарам і не можа не ісці на працу, то проста апрануцца ва ўсё чорнае. Кожны мог неяк паўдзельнічаць.

Мы працавалі з медыя, распаўсюджвалі інфармацыю пра пратэст. Галоўная агульнанацыянальная газета Wyborcza напісала пра гэта хіба ў сераду, перад пратэстам. Гэта эфектыўна паўплывала: пачалі далучацца новыя людзі, а не толькі актывісты і актывісткі, якія заўжды ўдзельнічаюць у падобных акцыях. Адзін чалавек адсочваў геаграфію. Калі бачылі, што спіс гарадоў і людзей, якія падтрымліваюць пратэст, расце, гэта мабілізоўвала іншых.

Спрацавала ўсё ў комплексе: прамоцыя, праца з медыя, візуальная ідэнтыфікацыя, захоўванне ўсёй інфармацыі ў адным месцы, канкрэтны агульны мэсэдж і, вядома, фідбэк. Мы збіралі ідэі і прапановы людзей, падсумоўвалі, адказвалі. У суполцы было паўмільёна чалавек – гэта найбуйнейшая суполка ў польскім Facebook.

– Якая твая роля ў руху?

– Медыя часта прадстаўляюць мяне як лідарку. Гэта не зусім так. Я лічу сябе каардынатаркай Камітэта падтрымкі. Спачатку мы змагаліся і папраўлялі назвы, але цяпер проста кажам: «Окей, я лідарка». Так прасцей, бо журналістам патрэбная адна публічная асоба, да якой можна дазваніцца.

Я займаюся зборам грошай. У вялікім горадзе лёгка можна знайсці друкарню, якая бясплатна надрукуе плакаты, а ў малых мястэчках ніхто не дапаможа. Дапамагаем мы.

«Мы, вядома, займаемся жаночымі пытаннямі, але таксама звяртаем увагу і на педафілію ў Касцёле, і на сэксуальную адукацыю»

– Ты сказала, што адзін з кірункаў вашай дзейнасці – рэпрадукцыйныя правы. Распавядзі пра іх падрабязней. Якая ў вас праграма?

– Мы маем пяць мэсэджаў адносна рэпрадукцыйных правоў. Важным для нас зʼяўляецца апладненне in vitro (ЭКА). Нельга сказаць, што гэтая працэдура недасяжная ў Польшчы, але яна недасяжная з эканамічнага пункту гледжання. Як медыцынская паслуга, ЭКА легальнае, але кошты занадта высокія. Раней гэтую працэдуру фінансавала дзяржава, і яна яшчэ фінансуецца некаторымі мясцовымі адміністрацыямі, але цяпер урад спрабуе забараніць ім фінансаваць ЭКА. Гэта пытанне недасяжнасці не для ўсіх, а толькі для людзей, якія мала зарабляюць. Іншымі словамі, гэта гісторыя пра набыццё правоў.
На жаль, у нашых посткамуністычных краінах мы прызвычаіліся да сітуацыі, калі некаторыя правы прыходзіцца набываць.

Другі важны момант, на якім канцэнтруемся, – перынатальная дапамога. Тут змены акурат заўважныя. Існуе фонд з назвай «Нараджаць па-чалавечы», які гадамі дамагаўся ад польскай сістэмы зменаў у шпіталях, каб увесці стандарты перынатальнай дапамогі. Яны змагаліся за тое, каб да цяжарных жанчын лепей ставіліся ў шпіталях.

«У нашых посткамуністычных краінах мы прызвычаіліся да сітуацыі, калі некаторыя правы прыходзіцца набываць»

Яшчэ два пункты праграмы – легалізацыя абортаў і даступнасць сродкаў кантрацэпцыі для ўсіх жанчын. Вядома, ёсць танныя сродкі, але шмат жанчын маюць такія медыцынскія паказнікі, згодна з якімі яны мусяць ужываць сродкі, якія каштуюць 80-100 злотых ($ 22-28) штомесяц. Мы выступаем за тое, каб існаваў фонд, які б выдаткоўваў грошы на сродкі кантрацэпцыі, як у Вялікабрытаніі, і каб былі цэнтры, дзе можна атрымаць кансультацыю, бясплатныя прэзерватывы і рэцэпты. То-бок мы хочам, каб правы, якія цяпер тэарэтычна ёсць, выраўняліся для ўсіх.

Вядома, мы выступаем і за тое, каб у польскіх жанчын было права на экстранную кантрацэпцыю.

– Ці можна, напрыклад, у Польшчы зараз свабодна, без праблем купіць сродкі экстраннай кантрацэпцыі ў аптэцы?

– Нельга. Па гэтым пытанні ў нас ідзе вялікая дыскусія. Мы даволі нетыповая няўрадавая арганізацыя: мы аб’ядноўваем людзей, якія працуюць на звычайных працах і не зʼяўляюцца грамадскімі актывісткамі ў тыповым разуменні. Гэта моцна ўплывае на мову і на тое, як мы пастулюем нашы прынцыпы, агучваем нашу пазіцыю.

Наша мова даволі спрошчаная. Таму, калі мы гаворым пра сродкі экстраннай кантрацэпцыі, то дэ-юрэ іх можна набыць, але перад гэтым трэба атрымаць рэцэпт. Калі жанчына мала зарабляе і не можа пайсці да лекара з упэўненасцю, што атрымае рэцэпт, то фактычна для яе экстраннай кантрацэпцыі не існуе. Сродак неабходна ўжыць цягам 72 гадзінаў як мага хутчэй, а гэта не тое ж самае, што з’есці таблетку праз адну гадзіну ці праз семдзесят. 

Наш мэсэдж такі: мы не кажам, што сродак экстраннай кантрацэпцыі можна купіць з рэцэптам. Мы кажам: таблеткі пасля не існуе. Нам закідваюць: маўляў, не зусім так, таблетка ёсць, але толькі па рэцэпце. Аднак для большасці жанчын гэта азначае, што такіх сродкаў папросту няма. Гэты момант нас моцна адрознівае ад іншых прафесійных рухаў, якія моцна ўзважваюць, што яны кажуць публічна.

Нашыя мэсэджы бʼюць перадусім на эмоцыі. З іншага боку, мы называем рэчы сваймі імёнамі. Калі міністр аховы здароўя кажа, што такія таблеткі шкодныя і ён бы іх не выпісаў, то мы кажам, што нам гэтыя таблеткі забаранілі ўжываць. Ёсць рухі і арганізацыі, якія кажуць пра гэта больш лагодна. Мы кажам спрошчана, эмацыйна, але нас чуюць.

«З мовы пачынаецца ўсё: як кажам, так думаем і дзейнічаем»

– Чаму навучылі пратэсты ўрад? І чаму навучылася Польшча?

– Урад навучыўся, што дзейнічаць трэба малымі крокамі, а не адразу рубіць з пляча. Мы бачым, як гэта працуе: недзе перакрылі фінансаванне, недзе паліцыя прыйшла да нашых дзяўчат. Я таксама маю розныя справы ў судзе. Урад навучыўся ўводзіць нейкія дрэнныя практыкі малымі часткамі. Спачатку палохаюць, пасля адступаюць ад нейкага пытання, потым ізноў вяртаюцца. Гэта надзвычай моцна выцягвае з людзей энергію, калі нешта ўвесь час абмяркоўваецца.

Дэмакратычная частка Польшчы навучылася таму, што правы жанчыны зʼяўляюцца правамі чалавека. Гэта страшная банальнасць, але мы размаўляем пра практычнае вымярэнне.

Яшчэ выявілася, што ў Польшчы шмат класных мужчын з непатрыярхальнымі поглядамі. Польскія мужчыны апынуліся ў вымушанай сітуацыі мець нейкае меркаванне ў пытанні правоў жанчын. І высветлілася, што шмат мужчын думаюць, як і мы. Тут пытанне простае: або ты прымаеш бок урада, які нас ненавідзіць і пагарджае намі, або ты з намі. Мы адкрылі іншы свет мужчын, мужоў, братоў – і гэта класна, бо мы маем падтрымку і на другім флангу.

Адбываюцца вялікія змены ў грамадстве, бо цяпер ніхто з публічных асобаў, палітыкаў не можа адмахнуцца і сказаць: «Ай, правы жанчын – гэта нешта факультатыўнае, неістотнае». Дэмакратычныя актывісты кажуць «грамадзянкі і грамадзяне», хаця можна казаць наўпрост «грамадзяне» – гэта множны лік, і па правілах польскай мовы тут няма памылкі. Але калі кажуць «грамадзянкі і грамадзяне», то робяць рэверанс у наш бок. Выкарыстоўваюць яшчэ і «жыхаркі і жыхары», «жанчыны і мужчыны», «полькі і палякі». З мовы пачынаецца ўсё: як кажам, так думаем і дзейнічаем. Усё мяняецца – і гэта выдатна.

 Сайт   |   Facebook