Дух «Тахелеса»

Зміцер Юркевіч: Распачалося ўсё напрыканцы 90-х, калі ў Берлін трапілі два нашыя мастакі Ігар Ермакоў і Алесь Тарановіч. Для іх «Тахелес» быў тым, што яны шукалі ўсё жыццё, бо абодва вылучаліся сваёй экстравагантнасцю і прагай да эксперыментаў. Яны прыбіліся да арт-рэзідэнцыі і пачалі ствараць на яе базе міжнародны цэнтр эксперыментальнага мастацтва «Дах», але ўжо пасля першай эдыцыі разышліся. Яны хацелі бачыць там мастакоў-беларусаў: і тых, каго раскідала па Еўропе, і тых, хто застаўся на радзіме. І ў першую чаргу яны хацелі бачыць там свайго сябра – Алеся Родзіна, які, на іх думку, цалкам пасаваў да атмасферы «Тахелеса».

З боку Беларусі выставу ўзяўся курыраваць Саюз мастакоў. Берлінскі бок прадставіў спіс артыстаў, якіх яны хацелі б бачыць на фестывалі: 5-6 імёнаў, а астатніх 30 з гакам чалавек павінен быў адабраць Саюз. Але айчынныя куратары па-свойму падышлі да пытання: выкінулі тых, каго чакалі ў Берліне, замяніўшы сваімі стаўленнікамі. Куратары з «Тахелеса» не зразумелі, дзе дзеліся галоўныя мастакі, і папрасілі перарабіць спіс. Тыя павярцелі яго так і сяк, паставілі ў пачатак тых, хто быў у канцы, першыя радкі перасунулі ўніз – і зноў адаслалі спіс. Тады берлінскія куратары зразумелі, што ідзе нейкая пазакадравая гульня, і паставілі ўльтыматум: не будзе Родзіна – увогуле нічога не будзе.

У «Тахелесе» было яшчэ цікавей. Нашыя мастакі прыехалі на аўтобусе, убачылі гэты шасціпавярховы будынак і адзінадушна расчаравана выдыхнулі: «Эге, тут мы нічего не продадім». У цэнтр эксперыментальнага мастацтва гэтыя заслужаныя мастакі прыехалі з карцінамі ў залатых рамах.

Родзін у «Тахелесе» засвяціўся амаль выпадкова. Калі ён запытаўся, дзе можна размясціць свае працы, хтосьці з арганізатараў адмахнуўся ад яго, бо ўсе хадзілі літаральна ў слязах з-за падманутых чаканняў. Так, не атрымаўшы адказу, ён схаваў свае працы дзесьці на лесвіцы, а раніцай, калі нікога ў зале не было, разгарнуў іх і сышоў. Кіраўнікі «Тахелеса», калі ўбачылі яго карціны, былі ў такім захапленні, што адразу запрасілі яго стаць пажыццёвым рэзідэнтам. Так ён там і прыгрэўся: адзін з 40, хто туды прыехаў.

Рысы фестывалю «Дах» пачаў набываць у 2005-м, калі ў Менск прыехала мастачка з «Тахелеса» Б’янка Флегель. Яна два месяцы працавала тут, Акадэмія мастацтваў ёй выдзеліла атэлье. Напрыканцы тэрміну яе рэзідэнцыі адбылася выстава ў галерэі ў Музеі кіно. З таго моманту пракуратарства «Дахам» бярэм мы са спадаром Алесем і пачынаем спалучаць рысы перформансу і інтэрактыўнасці ў выставах.

Чацвёрты «Дах» не здзейсніўся, бо быў забаронены. Ён павінен быў адбыцца ў межах выставы «Другое пранікненне ў “Тахелес”» у красавіку 2004 года. Была распрацавана літаратурная, музычная і перфарматыўная праграмы на тыдзень, але пасля нашага перформансу на вернісажы дырэктар Палаца мастацтваў, былы начальнік ахоўных агенцтваў Менска, затопаў нагамі і забараніў любую актыўнасць, пагражаў выклікаць міліцыю, а само слова «перформанс» стала для яго сінонімам адміністратыўнага правапарушэння. Канешне, мы былі не адныя: дадаў сваю кроплю выступ тэатра «Інжэст», калі Слава Іназемцаў поўзаў па калена ў снезе і лазіў з фарбамі і флаерамі па каменным муры ва ўнутраным дворыку Палаца мастацтваў. Так выстава прайшла сама па сабе, без фестывалю і запланаваных імпрэзаў.

Наступны «Дах» адбыўся ўжо ў Берліне. Дзякуючы Уладу Бубну далучыліся знакамітыя еўрапейскія музыкі. Далей мы прывозілі ў Беларусь ці жывых прадстаўнікоў «Тахелеса», ці іх творы.

Самы буйны «Дах» адбыўся ў 2009 годзе, калі нам на 40 дзён аддалі ўвесь Палац мастацтваў: усе тры паверхі, дворык і падзямелле. Гэта была буйная выстава «Ахвяры мастацтва» са стрыжнем – інсталяцыяй. Па сутнасці, уся прастора была пераўтворана ў велізарную інсталяцыю. Кожны дзень на 2-3 пляцоўках адбываліся мерапрыемствы: у канфзале – музыка, у вялікай – тэатр, у падвале – літаратура. І так 40 дзён. «Дах-9» мы прысвяцілі мастакам, якія сталі ахвярамі сваёй творчасці: распавядалі пра Язэпа Драздовіча, сусветных геніяў кшталту Ван Гога. Мы дабіліся таго, каб уваход быў вольны, бо гэта вельмі важна для атмасферы. Мы хацелі паўтарыць атмасферу «Тахелеса». Людзі прыходзілі на імпрэзу, гутарылі адзін з адным, нараджаліся цікавыя стасункі і творчыя калабарацыі. Людзі, бачачы такую ўсёдазволенасць, рашаліся рэалізоўваць сябе творча. Некаторыя з удзельнікаў дагэтуль займаюцца мастацтвам. «Дах-9» стаў ледаколам, які ўзламаў сітуацыю. Да гэтага мы кожны раз прабівалі «Дах» з цяжкасцямі, і была верагоднасць, што яго забароняць за дзень ці нават за гадзіну да адкрыцця. На наступны год, ведаючы, якую цікаваць выклікала непрычасанае эксперыментальнае мастацтва, Саюз мастакоў сам прапанаваў працягваць.

Я спадзяюся, што сёлетні «Дах-30» будзе апошнім. За шэсць гадоў сітуацыя кардынальна памянялася: штосьці адбываецца літаральна штодня. Актуальнасць нашага фестывалю, магчыма, ужо ў гісторыі. Нездарма ён носіць назву «Развітанне з Тахелесам» – гэта развітанне з духам, з целам мы ўжо даўно развіталіся, настаў час адпусціць яго дух. Усе спадзяваліся на аднаўленне «Тахелеса», але стала зразумела, што яго ўжо не будзе, бо гэта таксама кавалак гісторыі. Мастакі раз’ехаліся, шмат хто стаў куратарам, усе займаюцца сваімі кар’ерамі. Няма больш таго ядра.