Здымаючы гвалт

Я нарадзіўся ў Менску. Пачаў здымаць яшчэ ў школе, класе ў 7 у нас быў фотагурток.
Вучыўся ў Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце, на кіраванні інфармацыйнымі рэсурсамі. На першым курсе я падзарабляў алічбоўкай геаграфічных карт, і пасля адной буйной замовы купіў свой першы лічбавы фотаапарат.

У 2006 годзе падчас выбараў я вырашыў паспрабаваць здымаць, атрымалася нейкая хрэнь, але сам працэс мне спадабаўся. Я завёў блог і стаў публікаваць там свае працы. Пасля ўнівера я тры гады працаваў адміністратарам сетак і паралельна здымаў. Калі былі выбары ў 2010-м, я браў адпачынак за свой кошт, каб нармальна папрацаваць. Потым мне стала не хапаць часу для таго, каб сур'ёзна займацца праектамі: неабходна, каб можна было ў любы момант сарвацца, а ў дзяржарганізацыі з гэтым заўсёды праблемы. Да таго ж нейкі добры чалавек стукануў кіраўніцтву, што я хаджу на мітынгі ў непрацоўны час. Мне спрабавалі ўпраўляць мазгі, асабліва ніхто не прэсаваў, але ў выніку я сышоў сам. З таго часу я фатограф-фрылансер, з 11 лістапада 2011 года. Так супала.

«Галоўны прынцып прыстойнага фотажурналіста – не нашкодзіць тым, каго здымаеш»

Потым быў перыяд, калі я шмат вучыўся. Самае крутое, што ў нас было, – фоташкола, якую арганізоўвала Юля Дарашкевіч. Школа доўжылася паўгода, было тры выкладчыкі, з якімі пастаянна можна было мець зносіны і паказваць свае працы. Гэта Юрый Козыраў, фатограф Time, Андрэй Паліканаў, ён быў дырэктарам фотаслужбы часопіса Time, «Рускага рэпарцёра» і цяпер «Такія Справы», Таня Плотнікава, фатографка з Піцера. Яшчэ ў нас была лекцыя Стэнлі Грына, якая даволі моцна перавярнула свядомасць, гэта хутчэй быў да сеанс у псіхатэрапеўта, чым лекцыя. Чаму? Таму што я дапяў, што ўсё гэта важна, але не асабліва каму-небудзь трэба.

Я лічу, што трэба рабіць тое, што важна табе. Праца на любы СМІ будзе заўсёды больш павярхоўнай, чым персанальны праект, над якім ты шчыруеш доўга. Ніхто не будзе цябе доўга чакаць, усё вельмі моцна паскараецца.

Мне замовіў гэтае фота Андрэй Паліканаў для «Рускага рэпарцёра». Я адмыслова паехаў у Віцебск i правёў у Любові Кавалёвай, мамы Уладзіслава, цэлы дзень. Гэта быў эмацыйна цяжкі вопыт. Чаму? Ты прыязджаеш зрабіць партрэт, а жанчына цэлы дзень плача. Я размаўляў з ёй, спрабаваў як бы браць інтэрв'ю. Я не казаў нічога абнадзейлівага, гэта было б занадта цынічна з майго боку. Гэта было яшчэ да суда. Мы размаўлялі, я звазіў яе да адваката на іншы канец горада, мы вярнуліся, выпілі кавы. Потым я зрабіў гэты здымак. За яго я атрымаў прэмію на Belarus Press Photo 2012. З'ехаў адтуль я з адчуваннем таго, што ў некаторых сітуацыях ты дапамагчы ніяк не можаш.

Потым я пачаў працаваць у часопісе «Таймер». Мая першая тэма там – размеркаванне. Мы знайшлі праз «ВКонтакте» чалавека, які адвучыўся ў Віцебскай ветэрынарнай акадэміі і потым працаваў па размеркаванні ў калгасе дзесьці недалёка ад Берасця. Нам вельмі пашанцавала, яму было пофіг, звольняць яго ці не. Мы да яго з'ездзілі на тры дні. Там жылі чатыры студэнты, з іх словаў ім так хранова працавалася, што яны хацелі сысці ў войска, каб не адпрацоўваць размеркаванне. Я не ўяўляю, наколькі дрэнна павінна быць. Мы рабілі што хацелі, на трэці дзень нас злавіў старшыня калгаса – і вось так усё скончылася.

«Там жылі чатыры студэнты, па іх словах ім так хранова працавалася, што яны хацелі сысці ў войска, каб не адпрацоўваць размеркаванне»

Ці былі ў мяне потым праблемы? Не, мне ні разу не прылятала за мае здымкі. Незадаволеныя заўсёды бываюць, некаторыя думаюць, што ты ўсё робіш для асабістай карысці. Хоць, па-мойму, для асабістай карысці прасцей не фатографам быць, а праграмістам пайсці працаваць.

Што мне яшчэ ў «Таймеры» моцна запомнілася – мы рабілі мультымедыя праект, здымалі ветэранаў Браслаўскага раёна, адтуль мой дзядуля, запісвалі іх гісторыі на відэа, і потым з часопіса можна было счытаць QR-код і паглядзець гэтае відэа. Падчас працы ў «Таймеры» я пазнаёміўся з Дар'яй Царык, з якой я працую і цяпер над праектам пра хатні гвалт.

Даша займалася гэтай тэмай раней за мяне, але для таго, каб апублікаваць яе ў часопісе, трэба было яе неяк візуалізаваць. Мы здымаем з канца верасня 2014 года. Спачатку быў артыкул у «Таймеры», зараз праект працягваецца на tut.by. Цяпер у нас ёсць 17 партрэтаў ахвяр хатняга гвалту. Канца-краю пакуль не бачна. Калі чалавек згодны, мы здымаем, паказваем фінальны вынік на пазнавальнасць-непазнавальнасць і, калі гераіня дае дабро, публікуем. Галоўны прынцып прыстойнага фотажурналіста – не нашкодзіць тым, каго здымаеш.

Усё гэта даволі складана, таму што сам прытулак для жанчын знаходзіцца ў сакрэтным месцы. У мяне, напрыклад, падпіска аб невыдаванні адрасу. Нам трэба было прыдумаць, каб чалавека і інтэр'ер не маглі пазнаць. Туды прыходзяць сантэхнікі, электрыкі, і ніхто не ведае, што гэта такое. Гэта проста катэдж. А калі здымаеш так, што бачны інтэр'ер, хтосьці можа потым распазнаць месца, і ўся сакрэтнасць накрыецца. Нам дапамагала з кантактамі «Радзіслава», арганізацыя, якая стварыла гэта прытулак і падтрымлівае яго працу. Прытулак толькі ў Менску, яшчэ ёсць дзяржаўныя крызісныя пакоі, у якія вялікая праблема патрапіць, бо трэба даказаць, што табе патрэбная дапамога. Збольшага яны стаяць пустыя.

«Ён дастаў тады свае грошы, загарнуў у блінец, парэзаў і прымусіў маму і бабулю з'есці»

Пакуль выпрацавалася стылістыка і канцэпцыя серыі, я проста прыходзіў у гэты прытулак і там знаходзіўся. Там займаецца група ўзаемадапамогі, усе размаўляюць, распавядаюць свае гісторыі. Я таксама сядаў, слухаў і дзівіўся выдасканаленасці метадаў. Мне вельмі запомнілася гісторыя, калі ўнук-наркаман патрабаваў грошай на наркотыкі, яму не далі. Ён дастаў тады свае грошы, загарнуў у блінец, парэзаў і прымусіў маму і бабулю з'есці. Ну і ўсё, я зразумеў, што гэтая поўная жэсць зусім не асветленая.

Людзі асабліва не хочуць займацца такімі праектамі. Лічыцца, што лепей пайсці на мітынг ці яшчэ кудысьці, дзе карцінка так і сыплецца. Але карцінка – гэта не самамэта фотажурналістыкі і дакументальнай фатаграфіі. Тут важна распавесці гісторыю, зрабіць так, каб людзі задумаліся аб праблеме. Як казаў Сяргей Якаўлевіч Максімішын, «Фотажурналістыка – гэта калі адзін чалавек распавядае гісторыю іншых людзей трэцім». Цяпер у мяне дакладна пабольш «імунітэту», чым калі я здымаў маму Кавалёва, хутчэй спраўляюся са стрэсам. Але як па мне, цябе павінна эмацыйна закранаць тое, што ты здымаеш. Ты не зможаш доўга працаваць, калі лічыш гэта няважным.

Калі ты фотарэпарцёр, даволі дзіўна было не паехаць на Майдан. Чаму мала хто з беларусаў ездзіў? Зразумела, рэдакцыі не хочуць марнаваць грошы, і я не бачу сэнсу адпраўляць рэпарцёра, калі ён здыме тое ж самае, што можна купіць па падпісцы ў якім-небудзь Reuters або Associated Press. А за свае грошы часцяком людзям ляніва ехаць. Мне вельмі хацелася паехаць на Майдан, гэта рэвалюцыя, якая каля твайго дома, няма моўнага бар'ера, і ехаць усяго адну ноч.

Першы раз я паехаў амаль на два тыдні. Я выдаткаваў за гэты час недзе $ 70, не было калі весяліцца. Як змянялася маё стаўленне да Майдану? Спачатку гэта была весялуха, дзвіжуха, людзі радуюцца. У параўнанні з тым, што ў нас мітынгах адбываецца... У нас адразу ногі дзяўчатам ламаюць, а там міліцыя гадзіну штурхаецца з дэманстрантамі, так што можна аббегчы і зняць з усіх ракурсаў.

 

 

З гэтым фота звязаная гісторыя. Кожны вечар крычалі, што будуць усіх разганяць, але ніхто не чакаў, што нешта будзе насамрэч. У адзін вечар з калегамі мы вельмі добра выпілі, вярнуліся дадому, уключаем анлайн – і ўмомант цверазеем. Усе выбягаем, сядаем у таксі, а на пад'ездах ужо ўсё перакрыта. Украінскія журналісты не прывыклі да таго, што іх кудысьці не пускаюць. Яны спрабавалі ціснуць на міліцыю са шчытамі, каб прарвацца. Тут нехта распавёў, што калі з іншай вуліцы зайсці, то там перад барыкадай нікога. А барыкада – тры метры з калючым дротам. Просіш, каб цябе хтосьці падняў, цябе за дзве рукі цягнуць разам з камерай, ты нагамі ў нешта ўпіраешся... У той дзень спрабавалі прарваць з боку Інстытуцкай вуліцы. Было прыгожа. Я шкадую, што пераключыўся на здымку дэкарацый, але гэта рэальна выглядала як кіно.

Другі раз я вярнуўся, калі ўжо на Грушэўскага пачалі паліць аўтобусы. Я такога, вядома, ніколі не бачыў: усё гарыць, БТР ездзіць, пастаянна выбухаюць светлашумавыя гранаты. Я прыехаў з рэспіратарам, балістычнымі акулярамі. Але хутка прызвычайваешся. Я ездзіў яшчэ два разы па тыдні. Там жа першы раз адчуў на сабе, што такое гумовыя кулі. Ну, непрыемна, прыкладна як з пэйнтбольнай стрэльбы, калі ты ў майцы і па табе стрэлілі з вельмі блізкай адлегласці. Толькі ты апрануты ў кучу зімовай вопраткі, таму што -20°С.

 

 

А гэта мы залезлі з Сяргеем Грыцам з Associated Press на згарэлы аўтобус і адтуль знялі. За гэтае фота я атрымаў Гран-пры на ўкраінскім конкурсе «Залатая камера», а Сяргей – на Picture of the year International.

 

 

 

Гэтая фатаграфія мне насамрэч больш падабаецца. Ён нясе на палцы кола, і потым гэтай палкай ён іх перакідае да мянтоў праз згарэлыя аўтобусы.

Як я паводжуся ў стрэсавай сітуацыі? Магу каго-небудзь на *уй паслаць. А наогул трэба старацца сябе кантраляваць, не істэрыць, не псіхаваць. У любым выпадку фатаграфія жыцця не вартая, якая б крутая яна ні была. Гэта такі інтуітыўны баланс – знаходзіцца далей ці бліжэй. Я стараюся знаходзіцца бліжэй. Я не працую з даўгафокуснымі аб'ектывамі, інакш будзеш здымаць спіны.

Мяне больш за ўсё на Майдане ўразілі людзі. У адрозненне ад беларусаў, калі іх жорстка разагналі, то яны не па хатах разбегліся, а зноў тысячы выйшлі на вуліцы. Я зразумеў, што наздымаў прыгожых фатаграфій, дэкарацый. Калі пачаўся канфлікт на ўсходзе, я падумаў, што трэба паехаць разабрацца, хто гэтыя людзі.

Я абраў добраахвотніцкі батальён «Данбас». Яны былі даволі актыўныя ў Facebook'у, іх камандзір вёў там паблік. Я напісаў камандзіру, хто я, што здымаў на Майдане, хачу, маўляў, прыехаць да вас на нейкі час. Ён мне адказаў адным словам: «Прыязджайце». Тады я адправіў у СБУ дакументы на акрэдытацыю для працу ў зоне АТО, атрымаў яе і паехаў адразу ў Кіеў.

Усяго ў атрадзе я правёў прыкладна тры тыдні ў ліпені 2014-га. Зняў серыю партрэтаў, запісваў, хто, колькі гадоў, кім працаваў да таго як пайсці на вайну, што рабіў на Майдане, чаму вырашыў ваяваць. Спачатку ўсё было спакойна. Я здымаў на блокпастах, у размяшчэннях. Праз тры дні пачаўся наступ. Я прысутнічаў пры вызваленні двух гарадоў, Папасная і Лісічанск. Важна, каб людзі разумелі, што ты не нейкі мудзіла. Спачатку да мяне досыць падазрона ставіліся, не жадалі фатаграфавацца. Але ў першы ж выезд у наступ я, як чалавек не вельмі падрыхтаваны, умудрыўся ўляпацца ў даволі непрыемную сітуацыю.

«Я ніколі не здагадваўся, што змагу такую адлегласць прабегчы ў бронекамізэльцы, якая важыць 10 кг, у касцы, з заплечнікам і апаратурай»

Выведка данесла, што ў Папаснай нікога няма, што мы зойдзем у горад, будзе зачыстка і ўсё. Ну і пайшлі. Батальён тады ездзіў на звычайных рэйсавых аўтобусах, якія яму аддалі. Два аўтобусы, адзін БТР ад Нацгвардыі і БМП, але не звычайны, а ў якім сядзяць карэкціроўшчыкі і са зброі толькі кулямёт, у канцы калоны людзі. Калі мы падышлі бліжэй, пачалася страляніна з усіх бакоў. Я тады чамусьці падумаў, што калі я ў канцы калоны адзін застануся, то гэта будзе паганы варыянт, і разам з усімі пайшоў наперад.

Неўзабаве стала ясна, што ніхто не возьме гэты горад. Усё скончылася тым, што ты ляжыш і не можаш падняцца, бо паўсюль страляюць. Затым загадалі адыходзіць разам з бронетэхнікай. Да яе яшчэ трэба было дабегчы па кустах. Я ніколі не ведаў, што змагу такую адлегласць прабегчы ў бронекамізэльцы, якая важыць 10 кг, у касцы, з заплечнікам і апаратурай. Высветлілася – калі добрая матывацыя, то можна. Пасля страляніны здаецца, што наогул няма ніякіх гукаў. Ціха-ціха, адно ў вушах звініць.

Ад камандзіра роты мне потым моцна ўляцела, затое я атрымаў славу адважнага фатографа, і ўсе мяне сталі любіць.

Страх? Было моцна хвалююча, а страшна было толькі адзін раз. На наступны дзень мы паехалі туды ж, у той жа горад, у наступ. Вось тады было страшна, думаў, можа не ехаць. Я сябе перамог, даволі дзіўна было прыехаць да іх у атрад і не паехаць з калонамі. А далей ты ўжо абвыкаеш, проста абвыкаеш і ўсё. Ці паміралі мае знаёмыя? Так. Не ведаю, што табе сказаць, ніхто не абмяркоўваў ні загінулых, ні абставіны, нічога. Усе проста канстатуюць факт, што хтосьці загінуў. Інакш гэтыя размовы зацягваюцца.

Потым я з’ехаў у Менск з асабістых абставінаў, думаў вярнуцца, але не паспеў. Батальён трапіў у кацёл у Ілавайску – і фактычна яго не стала.

З кімсьці мы працягвалі камунікаваць, я цікавіўся, як справы, хто што робіць. У такіх умовах або вельмі хутка знаходзіш агульную мову з нейкімі людзьмі, або наогул не знаходзіш. Хутка становіцца зразумела, хто ёсць хто. Многія прасілі здымаць іх на памяць. Камусьці я адразу адпраўляў фатаграфіі, потым набралася яшчэ адрасоў, я заліў фоткі на Dropbox і адправіў усім спасылку. А калі твая пошта ў кагосьці ёсць, розныя могуць прыйсці паведамленні. Хтосьці пасля Ілавайска шукаў свайго мужа, таму што ён прапаў без звестак, часам сваякі пісалі, што чалавек загінуў, і мо ў мяне яшчэ якія-небудзь фота ёсць.

Што паслужыла трыгерам для стварэння праекта? Ідэя прыйшла зусім спантанна. У мяне ў Facebook'у спецыфічная стужка, журналісцкая, і там пастаянна пачынаецца: «Мачыць ватнікаў, мачыць укропаў» і г.д. Я заўсёды лічыў, што да людзей ніколі не даходзіць тое, што асабіста іх не датычыцца. І прыдумаў гэты праект. Хацелася дамагчыся, каб чалавек больш ведаў пра загінулага, бачыў яго твар, пазыўны, месца гібелі, часам былі вядомыя абставіны смерці. Калі мне прыйшла гэтая ідэя, я паехаў у Кіеў, сустрэўся там з сябрамі з Данбасу, мы прагледзелі гэтыя фатаграфіі.

 

 

Самыя вялікія пытанні, вядома, выклікае форма, у якой гэта ўсё паказана. Але я лічу, што, называючы страшныя рэчы мяккімі словамі, ты хаваеш частку праўды, той праўды, пра якую людзі не хочуць думаць. Яны яе не бачаць. Памерла 20 чалавек, прасцей сказаць «герої не вмирають». Яшчэ як паміраюць. Хто ў Facebook'у так піша – таму героі, а для кагосьці памёр бацька, якога ты больш ніколі не ўбачыш. Хацелася вельмі даступна і проста давесці да людзей, да чаго прыводзіць падтрымка ваенных дзеянняў.

«Я лічу, што, называючы страшныя рэчы мяккімі словамі, ты хаваеш частку праўды, той праўды, пра якую людзі не хочуць думаць»

Украінскія медыя стырылі наогул усе, хто толькі мог, ну стырылі і стырылі, не важна, заплацяць мне ганарар ці не. Важна, каб як мага больш людзей гэты праект паглядзелі. Я яго апублікаваў, пайшоў на працу, не заходзіў у Facebook цэлы дзень, увечары адкрыў – а там нейкае пекла. Мне напісалі трое сваякоў, у якіх не было гэтых фатаграфій, дзякавалі мяне. Я і так упэўнены быў, што я зрабіў усё правільна, а тады ўвогуле ніякіх сумневаў не засталося.

 

 

Паехаў бы я яшчэ раз у зону баявых дзеянняў? Так. Але толькі трэба разумець, навошта ты гэта робіш, бязмэтна ехаць – занадта рызыкоўна. Правілы паводзінаў у гарачых пунктах? Трэба быць больш акуратным, фатаграфія не вартая жыцця. Мала зняць фота, яго яшчэ трэба адправіць і апублікаваць.

Важна заўсёды заставацца чалавекам. Ведаеш, пытанне, якое большасць фатографаў задаюць на майстар класе: «Што трэба рабіць, здымаць ці дапамагаць?» Па мне – трэба дапамагаць, калі можаш дапамагчы, гэта без пытанняў. Ці былі такія сітуацыі? Так. Прытрымаць, прыціснуць рану або вады падаць, адчапіць пляшку ў чалавека, якому руку адстрэліла. Пакуль дапамагаў, не зняў шмат чаго. Нічога страшнага.

 

Фота by Carolina Poliakova и Александр Васюкович