Міхаіл Мацкевіч
- 13.11.2018
- 7296
Вялікая размова з чалавекам, які актыўна працуе над тым, каб слова «інклюзіўнасць» стала дарэчы не толькі анлайн, але і ў афлайн-свеце.
З кім гаворым: Міхаіл Мацкевіч, актывіст-праваабаронца, намеснік дырэктара Офіса па правах людзей з інваліднасцю.
Чым займаецца: Абарона правоў людзей з інваліднасцю, падтрымка і развіццё мясцовых ініцыятыў, каардынатар кампаніі «Павестка 50».
Сям'я, школа, актывізм
– Я нарадзіўся ў тыповай беларускай сям'і ў Стоўбцах. Мама – тэхнолаг па дрэваапрацоўцы, а бацька ваенны. У нас дома ніхто не быў палітычна або грамадзянскі актыўным. Калі мяне пытаюцца: «Што цябе прымусіла рабіць тое, што ты робіш?» – я разумею, што гэта наўрад ці была наша сямейная справа.
Але бацькі стварылі ўмовы, каб я змог выбраць, чым буду займацца. З тых гадоў я памятаю пару гісторый-парадоксаў, пасля якіх задумаўся пра тое, што дэклараваныя каштоўнасці бываюць далёкія ад жыццёвай праўды. Аднойчы быў Чарнобыльскі шлях, я ў 9-м класе. Калі зразумеў, што не паеду на шэсце (аддзел адукацыі пачаў спісачна правяраць прысутнасць вучняў у школах), я павязаў чорную павязку на гімназічны касцюм у знак жалобы – у маім класе вучылася дачка ліквідатара і дзеці перасяленцаў. Але гэта маё выказванне падтрымкі не ўваходзіла ў дазволены фармат. Настаўнікі, якія на ўроках казалі, што гэтая катастрофа жудасная для Беларусі, потым чыхвосцілі мяне за жалобную павязку.
Потым сумневы паўсталі і ў тэме ВАВ, таму што мой дзед ваяваў на Кольскім паўвостраве і на Другім беларускім фронце і распавядаў мне зусім не тое, што я чуў ад настаўнікаў або чытаў у кніжках. У школе памятаю моцны момант. Нам задалі чытаць «Memento mori» Янкі Брыля. У двух словах: мужыку выпаў шанец выратаваць сябе і сваю сям'ю, калі спальвалі яго вёску. Але ён не пагадзіўся, таму што нельга было выратаваць суседзяў. І тут я задумаўся: окей, ён вырашыў за сябе, але як ён вырашыў за сям'ю? Настаўніца літаратуры мяне проста з лайном змяшала – як я магу такое казаць, ён жа герой, а я стаўлю пад сумнеў яго подзвіг. Яна тады зрабіла ўсё, каб на маім прыкладзе паказаць усяму класу няправільнасць маіх думак. Пасля заняткаў, ужо дома, я заплакаў.
А ў 10-м класе я пачаў размаўляць па-беларуску. Шукаў сваю ідэнтычнасць і адказ на пытанне, чаму ў сваёй краіне я ў меншасці. Фільм Хашчавацкага «Звычайны прэзідэнт» (забаронены на тэрыторыі Беларусі. – прым. аўтара), Леанід Лыч «Беларуская нацыя і мова» і кнігі братоў Стругацкіх. Гэта мяне сфармавала.
«Першую скаргу я напісаў на ўмовы ўтрымання ў камеры №16, дзе я адбываў арышт пасля акцыі салідарнасці»
«Я паставіў у кабінеце партрэт Сахарава»
– Я паступіў у Сахараўскі ўніверсітэт, ён тады існаваў асобна ад БДУ. У гэтай ВНУ цікавая гісторыя: яна была адкрытая ў сувязі з Мемарандумам ААН пра пераадоленне наступстваў аварыі на Чарнобыльскай АЭС і названая ў гонар савецкага дысідэнта А.Д. Сахарава з дазволу яго жонкі Алены Бонэр. Пасля таго як я ўзначаліў Гільдыю студэнтаў і паставіў у кабінеце партрэт Сахарава, трэба было пачынаць дзейнічаць: выбіваць велапаркоўкі, дамагацца кандыцыянераў у паточцы, упісваць за адпрацоўкі. Але я б мог і далей працягваць актыўнічаць ва ўстаноўленых рамках, калі б не двухдзённы семінар Андрэя Юрава, гэта такі прапалены праваабаронца, зараз ён у Радзе па правах чалавека пры прэзідэнце РФ. На маю неакрэплую свядомасць канцэпцыя Правоў чалавека вельмі ўдала легла, і да гэтага часу я толькі згаджаюся з тым, што пачуў тады.
А праз два гады наступіла 19 снежня 2010 года. Прысеў на суткі за акцыю салідарнасці, выйшаўшы, не быў адлічаны толькі дзякуючы прынцыповай пазіцыі некаторых людзей у ВНУ, апытваў пацярпелых на плошчы на ўправе БНФ, пачаў назіраць за крымінальнымі працэсамі, першая праца ў праваабарончай арганізацыі Lawtrend.
Першую скаргу я напісаў на ўмовы ўтрымання ў камеры №16, дзе я адбываў арышт пасля акцыі салідарнасці: драўляны насціл, адсутнасць пасцельнай бялізны, вентыляцыі, інтымнасці ў прыбіральні. Калі я адпраўляў скаргу, знаёмы адвакат папрасіў узор, высока ацаніў склад, ну і панеслася. Далей вывучэнне КоАП і ПВКоАП, першая «катоўная справа», перавышэнне паўнамоцтваў супрацоўнікаў унутраных спраў. Да гэтага часу раз на месяц мне хтосьці тэлефануе і просіць дапамагчы – нумар тэлефона гуляе ў народзе.
А потым 2011-ы, год маўклівых акцый, і яшчэ на тры гады я заграз у сістэме правасуддзя: пісаў скаргі, шукаў адвакатаў, праводзіў маніторынгі, размаўляў з суддзямі, упісваўся за актывістаў, рабіў часопіс, праводзіў семінары. Гэта былі цяжкія і безнадзейныя гады: трэба было змагацца нягледзячы на ператрусы, пасадкі сяброў, пастаянную пагрозу, што да цябе прыйдуць, размовы з сілавікамі і многае іншае.
У выніку кіраўніка Lawtrend выслалі з краіны, трэба было жыць далей і мы вырашылі, што пакуль я займуся рэчамі, дзе змагу прынесці больш адчувальную карысць. Якраз была вольная вакансія намесніка дырэктара ў Офісе па правах людзей з інваліднасцю, я падаў рэзюмэ і атрымаў гэтую працу, балазе вопыту хапала. Інваліднасць не палітызаваная, тут ты можаш спадзявацца на змены і тое, што ўбачыш плён сваёй працы праз пару гадоў.
Людзі з інваліднасцю
– Так, я за гэты тэрмін. Калі ты кажаш «з абмежаванымі магчымасцямі», гэта, павер, вельмі вялікая група. Напрыклад, я ніколі не атрымаю Нобелеўскую прэмію. Мае магчымасці абмежаваныя? Так. Калі людзей называюць «інвалідамі», я таксама не падтрымліваю. «Інвалід» – гэта стыгма, як быццам гэта прысуд. Да нядаўняга часу можна было ўбачыць рэкламу на білбордах са слоганам «Хочаш перасесці?», дзе намаляваны інвалідны вазок і заклік не парушаць хуткасны рэжым. Гэта паказвала, як грамадства ставіцца да праблемы інваліднасці, выстаўляючы такіх людзей у негатыўным святле. Але мы гаворым у першую чаргу пра чалавека, роўнага іншым людзям, і таму «людзі з інваліднасцю». Да таго ж на англійскай мове Канвенцыя называецца «The Convention on the Rights of Persons with Disabilities», і пасля ратыфікацыі гэтае словазлучэнне стала часткай нашага нацыянальнага права.
Цэлы свет у цені
– У нейкі момант я ўсвядоміў, што людзей з інваліднасцю нашмат больш, чым здаецца. Я, актыўны чалавек, які матаўся па свеце і бачыў шмат усякага, проста не заўважаў гэтай праблемы. І тут я ўбачыў, што такія людзі ёсць амаль у кожнай сям'і, на кожнай вуліцы: у маёй пляменніцы дыягназ з сэрцам, дзядуля без нагі, цётка з псіханеўралогіяй, сусед з сіндромам Даўна, аднакласнік бацькі, сын калегі, сябры і дзяўчына.
Часцяком мы гэтага не заўважаем і не жадаем думаць пра іх праблемы. Табе будзе складана проста сесці з тваім сваяком з інваліднасцю і пагаварыць пра яго, пра яго стан. Ты глядзіш на яго, і працуе стыгма, ты бачыш яго як непаўнавартаснага, як быццам ён патрабуе ў цябе дапамогі і жалю.
«Калі людзей называюць "інвалідамі", я таксама не падтрымліваю. "Інвалід" – гэта стыгма, як быццам гэта прысуд»
Як мне пачаць размову?
– Тут працуюць тыя ж правілы такту, як і з іншымі людзьмі. Ты, вядома, не павінен лезці з пытаннямі да незнаёмых людзей, якія гэтага не чакаюць. Але калі ў тваім асяроддзі ёсць такі чалавек і цябе мучыць нейкае пытанне, лепш не маўчы, задай яго, каб гэта не замінала зносінам.
Быў выпадак: мы вялі семінары з маім сябрам, у яго інваліднасць. Калі я прыйшоў да яго дадому, ён адкрыў мне дзверы і пайшоў у пакой на каленках. Я сумеўся і не ведаў, як рэагаваць. Такога ў звычайным жыцці не ўбачыш. Я сказаў яму, што хачу пагаварыць пра гэта. Мы селі і прагаварылі паўтары гадзіны, і мне стала лягчэй, мы адзін аднаго зразумелі і сталі бліжэй. Я стаў дапамагаць яму апранаць гадзіннік на час семінара, дапамагаць пры перамяшчэнні, жартаваць. Потым ён прызнаўся мне, што тая гутарка дазволіла яму паставіцца да мяне па-іншаму, стаць больш адкрытым.
«Табе будзе складана проста сесці з тваім сваяком з інваліднасцю і пагаварыць пра яго, пра яго стан»
Каму з людзей з інваліднасцю цяжэй за ўсё?
– Цяжка можа быць кожнаму. Напрыклад, цяжка чалавеку з дыябетам. Чалавеку з цэрэбральным паралічам вельмі цяжка. І чалавеку з псіханеўралогіяй. Я не маю права памяншаць чужыя пакуты. Але тут пытанне больш прававое. Калі ў цябе не самы складаны тып дыябету, ты можаш атрымліваць інсулін і жыць адносна нармальным жыццём. А калі ў цябе сур'ёзнае псіхічнае захворванне, часцяком ты жывеш у інтэрнаце дзе-небудзь за горадам, у ізаляцыі, дзе жывуць яшчэ 600 чалавек. Ты недзеяздольны і не маеш права амаль ні на што – ні купіць хлеба, ні здзейсніць нейкую бытавую здзелку, ні аднавіць дзеяздольнасць. Ты, можна сказаць, не грамадзянін.
Пра неабходнасць рэформы
– Інстытут дзеяздольнасці па псіханеўралогіі трэба рэфармаваць. Цяпер ты альбо дзеяздольны і можаш усё, альбо недзеяздольны і не можаш нічога. Я за ўвядзенне частковай дзеяздольнасці, калі цябе абмяжоўваюць не ва ўсіх правах, а часткова, па аб'ектыўных прычынах, для таго каб перасцерагчы чалавека ад махлярства, злоўжывання даверам і т.п.
Па-другое, у свеце ўжо зразумелі, што гэтая сістэма інтэрнатаў проста не працуе. Гэта і прыносіць шкоду людзям, якія ў іх утрымліваюцца, і проста вельмі дорага. Многія краіны зараз ідуць да сістэмы, дзе пытанне клопату і догляду вырашаецца ў мясцовай супольнасці. Чалавек знаходзіцца дома, з ім працуюць сацыяльныя службы, валанцёры і сваякі, пра яго клапоцяцца і спрабуюць уключыць у жыццё супольнасці.
Права замест міласэрнасці
– У нас такі расклад, што людзі аказваюцца, даруй божа, сацыяльнымі ўтрыманцамі. Наша сістэма мяркуе, што дзяржава дае, а чалавек цягне руку і чакае. Многія з людзей з інваліднасцю жывуць у беднасці і проста чакаюць, што пра іх паклапоцяцца, а значыць, яны залежаць ад тых, хто клапоціцца. Гэта не вельмі прыемнае становішча. Іншая справа – калі чалавек прымае дапамогу не як чыюсьці міласэрнасць, а як сваё законнае права. Ён дае дзяржаве нешта, а дзяржава дае нешта наўзамен. Гэта партнёрскія адносіны. І гэта не толькі пра інваліднасць. Калі ў нас у пад'ездзе перагарае лямпачка, мы не скідваемся з астатнімі жыхарамі, а выклікаем ЖЭС. Што перашкаджае нам купіць яе самім? Самастойна сачыць за домам або горадам, у якім мы жывем, браць адказнасць і прымаць рашэнні? Тады мы зможам упэўнена патрабаваць сваіх правоў.
Чым займаецца Офіс па правах людзей з інваліднасцю?
– Мы – некамерцыйная арганізацыя. Нас некалькі чалавек у штаце і яшчэ куча людзей, да якіх мы перыядычна звяртаемся. Мы, напэўна, адзіная праваабарончая арганізацыя ў сферы інваліднасці ў Беларусі. Самы зразумелы сэрвіс для нашай мэтавай аўдыторыі – гэта юрыдычная прыёмная, якая апрацоўвае 1200-1300 зваротаў у год. Мы вядзем кампаніі па архітэктурнай даступнасці, імплементацыі Канвенцыі на мясцовым узроўні, «Павестку 50». Мы ўдзельнічаем у стварэнні законапраектаў, апрацоўваем звароты, праводзім даследаванні. Я думаю, за гэтыя гады Офіс зрабіў вялікую працу.
Чаго ён дамогся на дадзены момант?
– У 2016 годзе Беларусь прыняла Канвенцыю ААН па правах людзей з інваліднасцю, і мы зрабілі для гэтага вельмі шмат. Канвенцыя – вельмі важны дакумент для Беларусі, таму што ён змушае змяняць беларускае заканадаўства, каб яго сінхранізаваць з міжнароднымі стандартамі.
І гэтая Канвенцыя глядзіць на інваліднасць зусім па-іншаму. Інваліднасць цяпер мае на ўвазе больш не медыцынскі дыягназ, а тое, як стан здароўя ўплывае на ўключэнне чалавека ў жыццё грамадства. І менавіта гэтая змена парадыгмы – галоўны вынік нашай працы.
У нас кожны тыдзень ёсць выйгрышныя справы – мы хутка не зможам глядзець на цукеркі ад нашых кліентаў. У пяці гарадах разам з мясцовымі ўладамі ў нас планы па імплементацыі Канвенцыі, праз нашы адукацыйныя мерапрыемствы прайшлі тысячы людзей, мы паўплывалі на фармулёўкі дзясятка законаў.
«Цяпер ты альбо дзеяздольны і можаш усё, альбо недзеяздольны і не можаш нічога»
Калі патэлефанаваць у Офіс, якую дапамогу атрымае чалавек?
– Калі твае правы парушаны і гэта звязана з інваліднасцю, мы можам дапамагчы. Часам справу можна вырашыць у дасудовым парадку, звярнуўшыся ў дзяржаўны орган. Бывае так, што пытанні вырашаюцца па тэлефоне. Аформіць скаргу ў суд – звычайная справа. Але пры гэтым мы кіруемся інтарэсамі кліента і яго згодай. Мы не адвакаты, але наш юрыст часам наведвае судовыя паседжанні ў якасці слухача. Шмат званкоў паступае па пытанні прадастаўлення льгот і паслуг.
Акрамя саміх людзей з інваліднасцю, мы кансультуем дзяржаўныя органы і бізнэс на тэму таго, як зрабіць мерапрыемства або месца больш інклюзіўным. Падказваем, як расставіць прыярытэты і дзе знайсці падрадчыкаў. Праводзім лекцыі, трэнінгі, семінары аб інклюзіі і даступнасці асяроддзя.
Хто працуе ў дзяржорганах?
– Я не сустракаў мудакоў, якія б казалі, што праблемы няма. Многія дзяржслужачыя хочуць па-свойму дапамагчы справе і працуюць. Але скрозь і побач такое, што чалавеку лянота працаваць, а зручней прыкрыцца справаздачай з прыгожымі лічбамі. Бывае, яны не ведаюць, як рухацца далей, хочуць адседзецца або думаюць: «Ну, інваліды заўсёды былі, ёсць і будуць. Я з гэтым ні халеры не зраблю». І па традыцыі яны вырашаюць невырашальную праблему тым, што пра яе забываюць. Але ёсць і сапраўды актыўныя, класныя людзі. Вось такіх мы заўсёды імкнемся адшукаць.
Павестка 50
– Наша асноўная кампанія – «Павестка 50», мы назвалі яе ў гонар Канвенцыі, у якой роўна 50 пунктаў. Мы вырашылі ісці знізу ўверх. Спачатку аб'ехалі 20 гарадоў і з іх адабралі 5. Сабраўшы актыўных людзей у гэтых гарадах, мы ім сказалі: «У нас ёсць ідэя: стварыць мясцовыя планы імплементацыі Канвенцыі, каб не чакаць указанняў зверху, а стаць на чале працэсу. З нашага боку кансультацыі, міні-гранты, фасілітацыі, навучанне, куча розных магчымасцяў, з вас – праца і ініцыятыва».
Людзі пагадзіліся. Цяпер мы дапамагаем ім складаць лакальныя заканадаўчыя акты на раён. Асобнае пытанне – прыняцце такіх НПА на раённым узроўні: на жаль, рэдка ў якім раёне прымаюцца мясцовыя стратэгіі развіцця менавіта сіламі мясцовых. Але ўсё кажа пра тое, што ў нас павінна атрымацца. Такія дакументы аб'яднаюць намаганні ўсіх сіл вакол аднаго плана на 3-4 гады.
«Я не сустракаў мудакоў, якія б казалі, што праблемы няма. Многія дзяржслужачыя хочуць па-свойму дапамагчы справе і працуюць»
Жэнеўская справаздача, рабочыя планы
– Мы плануем і далей ездзіць па гарадах з прэзентацыямі, арганізоўваць сустрэчы, каб лепш даведацца меркаванне саміх людзей пра тое, што ім трэба, і заахвочваць іх дзейнічаць больш актыўна.
Хутка Беларусь будзе даваць справаздачу аб тым, што зроблена пасля прыняцця Канвенцыі, і гэта будзе гістарычная падзея. Мы рыхтуем альтэрнатыўную, так званую грамадскую справаздачу. І прадставім яго на пасяджэнні ў Жэневе. У бліжэйшыя гады будзе вельмі шмат працы, таму што краіна не можа абмяркоўваць гэтае пытанне вечна. Неабходна ўскочыць у акно магчымасцяў.
Калісьці абмеркаванні скончацца і ўсе возьмуць паўзу на гадоў 10. Нашу задачу я бачу цяпер у тым, каб рашэнне было максімальна прымальным для людзей, дабрабыт якіх ад яго залежыць.
Фота: Anthony Shkraba