Таемны госць: Начны кашмар Івана Шамякіна

У наш нялёгкі час выпрабаванняў, калі беларускамоўная культурная прастора звужаецца, а цёмныя антыбеларускія сілы вядуць свой шалёны наступ на… (на што? думай! думай! прыдумаў!) …на здаровае і патрыятычна настроенае тра-ля-ля…

Так мог бы пачынацца гэты тэкст, калі б яго пісаў які-небудзь неабыякавы публіцыст. У якой-небудзь «Нашай сліве». Але я не публіцыст – і, на жаль, абыякавы як да свайго здароўя, так і да чужых сліваў. Я таемны госць, які ідзе туды, куды загадвае ягонае адважнае сэрца, і выходзіць адтуль жывы і здаровы.

Напрыклад, у новы модны кніжны магазін на вуліцы Леніна.

Па нейкім капрызе прыроды і са згоды патрыятычна настроенага тра-ля-ля гэтым летам у Менску зачыніліся адразу дзве культавыя незалежныя кнігарні. Спачатку «Галіяфы» пакінулі раскошнае месца ў Траецкім. Потым замкнулі дзверы ў Логвінава. Цяпер «Галіяфы» туляцца ў маленечкім павільёнчыку на Нямізе, а што будзе з «Ў», дакладна не ведае ніхто.

«Зрэшты, чаго чакаць ад чалавека, які ў 2016 годзе ідзе па вуліцы Ле-ні-на?..»

І вось у гэты час у самым цэнтры Менска, на Леніна, 15, спакойна і, я б нават сказаў, з нейкім выклікам адчыняецца новая незалежная кніжная крама – «Сон Гоголя».

Гогаля!

Не Купалы. Не Коласа.

Не «Галюцынацыя Багдановіча», не «Эратычны відзеж Пятра Глебкі» і не «Начны кашмар Івана Шамякіна». А, панімаецелі, сон Мікалая Васілевіча Гогаля, які ніколі не быў у Менску і наогул лічыў наш горад такой дзіркай, што пра яго і пісаць не варта.

Што ж, Шэкспір таксама ў Парыжы ніколі не бываў – а кнігарня «Шэкспір і кампанія» там ёсць. І ўсё ж нешта не давала мне спакою, калі я выбраўся на агледзіны новай менскай кнігарні. Можа, злавесныя чуткі пра тое, што ў «Сне Гогаля» няма ніводнай беларускай кніжкі?.. Дык ён жа і не бываў у нас на Беларусі – сказаў я сам сабе і адчуў, што трапіў у нейкую дзіўную лагічную пастку. Зрэшты, чаго чакаць ад чалавека, які ў 2016 годзе ідзе па вуліцы Ле-ні-на?..

Разнасцежаныя дзверы «Сна Гогаля» вабілі да сябе, як разгорнутая на самым цікавым месцы кніжка.

Таемны госць напусціў на сябе выгляд рэвізора, прамармытаў пад нос запавет Багушэвіча, перажагнаўся і – увайшоў.

Прадавачка ветліва пасміхнулася. Значыць, з інкогніта ўсё ОК, задаволена падумаў я. Звычайна прадаўцы кнігарняў, заўважыўшы маю прысутнасць, моршчацца і апускаюць вочы, а некаторыя нават пачынаюць ціха плакаць – так я іх дастаў. А гэтая дзяўчына на касе нібыта ўзрадавалася. Хаця чаму тут радавацца? У мяне ў кішэні дваццаць капеек. Я сюды не кніжкі купляць прыйшоў. Кніжкі мне звычайна дораць, шмат розных кніжак, а потым я аддаю іх на буккросінг.

Пасярэдзіне новай кнігарні стаяла элеганцкае піяніна. А можа, фортэп’яна, я іх блытаю. Няважна. У Логвінава таксама было піяніна, і на ім нават гралі – але кнігарні гэта не дапамагло.

На падваконні ляжаў стары стылёвы чамадан. У Логвінава таксама быў чамадан. Ва ўтульным фатэлі сядзела самотная чытачка і размаўляла з кімсьці ў фэйсбуку. У «Галіяфах» таксама ўвесь час тырчалі нейкія чытачы – але…

На стэлажах новай кнігарні стаялі кніжкі.

У Логвінава і ў «Галіяфах» таксама стаялі кніжкі.

Але крыху іншыя.

Я двойчы абышоў «Сон Гогаля» па перыметры і не пабачыў ніводнага беларускага аўтара. Або хаця б перакладную кніжку па-беларуску. Чуткі аказаліся праўдай.

Іх тут няма.

Толькі замежная літаратура па-руску. Калі забыць, з якой вуліцы Леніна ты сюды прыйшоў, можна заадно забыць, у якой краіне знаходзішся. Сон Гогаля інтэрнацыянальны, у ім няма і не можа быць нацыянальных забабонаў: так, відаць, тлумачыцца фішка новай кнігарні. А руская мова, відаць, да забабонаў не належыць. Чаму? Па качану, як казалі ў маім дзяцінстве. Па Гогалю.

Глядзіш на знаёмыя вокладкі, імёны, назвы… Відаць, тут ніхто не падазрае, што зусім блізка, за сценамі «Сна», існуюць і карыстаюцца попытам беларускія пераклады Уайльда і Мілаша, Ульфа Старка і Свэна Нурдквіста… Што існуе нейкая там маленечкая беларусенькая літаратурка. Ці што «вілка» па-беларуску «відэлец». Ці што ў Менску жывуць не толькі расійскія турысты.

Пры гэтым выбар літаратуры ў «Сне Гогаля» сапраўды выдатны і густоўны. Тут няма ні таннай папсы, ні пошлага графаманства, ні іншага смецця – толькі добрая якасная літаратура, выдадзеная ў Расіі. Кніжкі, якія варта чытаць на любой мове. Калі тут купіш кніжку, табе яе загорнуць у паперу, перавяжуць і файны сургучык прылепяць. Тут прыязныя і ветлівыя прадаўцы. Пекната. То-бок красотіща. «Пекнату» тут, мабыць, не разумеюць.

А яшчэ ў «Сне Гогаля» ёсць камін, які не запальваецца. Прыгожы камін, які наводзіць на думкі пра тое, што, па-першае, рукапісы не гараць, а па-другое, што спальваць іх бессэнсоўна, бо рукапісы і так цяпер ніхто чытае. І па-трэцяе, што Менск поўны мёртвых чытацкіх душ, якія беларускія аўтары прыпісваюць сабе, як нічога ніякага. Інакш бы яны, аўтары, тут стаялі. Уявім сабе парыжскую кнігарню, у якой не прадаюцца кнігі французскіх пісьменнікаў…

Кажуць, беларускія кніжкі ў «Сне» ўсё ж зрэдку бываюць. «Рома едзе», напрыклад. Іногда.

«Уявім сабе парыжскую кнігарню, у якой не прадаюцца кнігі французскіх пісьменнікаў…»

«Так і запішам», – прамовіў таемны госць.

«Вы не подумайте, что мы протів белорусской літературы, – сказала дзяўчына на касе. – Просто за белорусскую літературу отвечают, скажем так, другіе кніжные магазіны».

Для таго, каб прыгадаць, што кнігарні, якія «отвечают», зачыняюцца адна за адной, таемным госцем быць не трэба. І каб уявіць, што прадаецца ў іншых, таксама. Колькі там адсоткаў расійскай кніжнай прадукцыі ў нашых дзяржаўных кнігарнях? Ці не 90? І Гогаль тут ні пры чым.

Гогаль – вялікі рускі пісьменнік. І сны ў яго былі адпаведныя. У нас маштаб мізэрны, канечне, але мы таксама бачым свае сціплыя сны. На Нямізе, проста сярод буцікоў, ёсць адна загадкавая кнігарня, міма якой я часта праходжу. Ад яе патыхае нечым паўночнакарэйскім: абсалютна шыкоўны выгляд, шэрагі рознай расійскай макулатуры ў вітрыне і не відаць ніводнага чалавека. Часам мне сніцца, што ў Менску ўсе кнігарні зрабіліся такія. Стылёвыя, пустыя і нянаскія. Сам не ведаю, навошта я пра гэта расказваю? Кепская гэта звычка – дзяліцца снамі. Затое яны – свае.