Шчурны інтарэс

Ён піша па-беларуску і не толькі пра Беларусь, але ўжо амаль дваццаць год не быў на радзіме. Яго многа хто ведае, але мала хто бачыў.  Наш сябр Міхась Пашкевіч сустрэўся з пісьменнікам Максам Шчуром у Празе, каб даведацца, чым жыве пераможца прэміі Гедройца і як ён ставіцца да сваёй узнагароды і літаратурных тусовак.

 

Якое гэта адчуванне – прачнуцца ранкам амаль у сваёй краіне, але з завершаным гештальтам?

Дасціпнае пытанне насамрэч. Мне таксама, дарэчы, учора прыйшла ў галаву гэтая ідэя з завершаным гештальтам. Як вы кніжку назавеце, так яна і паплыве. А што тычыцца адчування. Стомленасць чыста псіхалагічная. Таму што яшчэ за хвіліну да абвяшчэння першага месца я быў абсалютна ўпэўнены, што яго атрымае Акудовіч. Мне здавалася, што я і ў прызёры не траплю. А потым такі рэзкі перапад – калі раптоўна абвясцілі, што гэта ўсё-ткі я. То-бок я рыхтаваўся не да такога вялікага фурору, а да сціплых вынікаў. Быў прыемна здзіўлены. Але станоўчыя эмоцыі – яны ж таксама вычэрпваюць.

 

Шмат віншавалі? Умоўныя былыя аднакласнікі, дазнаўшыся пра твой поспех, згадалі пра цябе?

Такіх было нямала. Прычым і знаёмыя, і незнаёмыя. І ўсім трэба адказаць. Бо, па вялікім рахунку, дзеля гэтага ўсё і рабілася. Каб людзі, якія ёсць часткай майго асабістага свету, якія фармуюць гэты свет, каб яны ўсвядомілі, што дзякуючы ім у значнай ступені я як эмігрант магу захоўваць повязь не толькі з месцам, але і з часам. Досыць даўнім ужо часам. З Беларуссю і тымі рэчамі, якія з ёй звязаныя. Каб мне гэта было зусім абыякава – я б, напэўна, пісаў зусім на іншай мове.

Наогул было адчуванне, што раптоўна ўсё набыло нейкі сэнс. Праблемы, няўдачы, жыццёвыя няўвязкі – яны не тое што сышлі кудысьці на другі план, але, як кавалкі нейкага пазла, склалі нарэшце карціну. Гэтае пачуццё нечаканай цэласнасці я жадаю абсалютна кожнаму аднойчы ў жыцці перажыць. Хаця, калі ўсё гэта склалася, мне і самому стала дзіўна: няўжо ўсё гэта я?

 

Той самы чалавек, вобраз якога пачалі ствараць медыя? Вандроўнік Макс Шчур, якога ніхто не ведае/не бачыць і якога нават у Празе, нават праз блізкае кола знаёмых цяжка вычапіць?

Я думаю, не настолькі цяжка. Безумоўна, тое, што адбылося, можна назваць у нейкім сэнсе прарывам. Бо раней была нейкая незразумелая гумовая сцяна. А я хацеў даць людзям зразумець, што, нягледзячы на адлегласць і час, я на 90 адсоткаў у думках знаходжуся ў Беларусі. І для яе стараюся нешта рабіць. Але, напэўна, гэтага было недастаткова. Я думаю, што і на сённяшні дзень існуе вобраз мяне як такога ўпырхліка.

«Гэтае пачуццё нечаканай цэласнасці я жадаю абсалютна кожнаму аднойчы ў жыцці перажыць»

Але ці чакаў ты, што гэтая вандроўка зацягнецца на амаль 20 год?

Так, я думаю, што я чакаў. Паколькі мой ад’езд быў звязаны з палітычнай сітуацыяй – а я быў надзвычай вялікім песімістам наконт гэтага, – я думаў, што тое, што адбываецца ў нас, будзе надоўга. Людзі прыкладалі і значна большыя высілкі, чым я, просты «статыст», каб змяніць сітуацыю. Узгадваецца акурат верш Славаміра Адамовіча «Убей президента», які я нядаўна перакладаў на чэшскую мову: «чтобы молодость твоя не осталась в дерьме». Вось гэта прыкладна тая думка, што была ў мяне тады ў галаве. Але я не хацеў прымаць ніякіх рашэнняў насамрэч. Рашэнне прынялі за мяне, скажам, пэўныя людзі ў пэўных структурах. А я проста вельмі па-паразніцку, «дэфетыстычна» глядзеў на сітуацыю.

 

А якім яшчэ быў Макс Шчур, які з’язджаў з Беларусі?

Гэта быў недасведчаны малады чалавек і ідэаліст. Чалавек, які верыў у нейкі міф, які я, дарэчы, часткова рэканструюю і дэканструюю ў гэтай кнізе. Натуральна, на дваццаць год маладзейшы за мяне сёння. Але ў пэўным сэнсе лепшы. Менш расчараваны ва ўсім, апрача Беларусі.

 

 

 

 

Але ў рэальным жыцці, у адрозненне ад свайго героя, ты не ствараеш уражання няўдачніка. У цябе маладая прыгожая жонка і нядаўна нарадзілася дзіцё. Ты інтэграваўся ў чэшскае грамадства. Ведаеш колькі моваў, працуеш перакладчыкам.

Усё ж такі адсоткаў на 60-70 мой раман (ці, я б сказаў, «псеўдараман») – гэта фікцыя. Тое, што героя завуць Макс, тое, што там ёсць фотаздымкі, апісваюцца падарожжы па рэальных мясцінах, сустрэчы, якія нібыта адбыліся... Гэта ўсё выглядае праўдападобна, і ў гэтым і была мая мэта – стварыць правакацыйны, па сутнасці антылітаратурны тэкст на структурнай аснове амаль дзённіка. Пры гэтым не трэба блытаць мяне і майго героя. Я не ён. Часта пішу ад першай асобы, але ніколі мае героі не з’яўляюцца мной. Я імі бываю, калі пішу, але гэта не тое самае.

«Усё ж такі адсоткаў на 60-70 мой раман (ці, я б сказаў, «псеўдараман») − гэта фікцыя»

Але некаторыя гэта так наўпростава і ўспрынялі. І па шчырасці, я гэтаму рады, бо гэтак і хацеў. Правесці пэўную спробу рэканструяваць тып чалавека, якім я мог бы быць. Бо я і сапраўды шмат разоў мог скончыць так, як мой герой.

 

Паэт, пісьменнік, перакладчык — якое з тваіх абліччаў галоўнае?

Безумоўна, паэт.

 

А што Шчур-перакладчык? Адны твае аўтапераклады на чэшскую чаго вартыя. Да таго ж ты іспаніст.

Так, спрабаваў і на іспанскую сябе перакладаць, але чэшскай я валодаю крыху на іншым узроўні. Я так доўга тут жыву, што магу лічыць сябе білінгвам. І таму перакладаць з чэшскай на беларускую і наадварот для мяне ўжо нават і не пераклад. Гэта проста перапісаць тое ж самае іншай мовай.

 

Не было спробы паўтарыць досвед Набокава і Кундэры і пачаць пісаць наўпрост на новай мове, у дадзеным выпадку па-чэшску, у абыход беларускай?

Было такое. Я напісаў дзве кнігі прозы па-чэшску. І вось зараз акурат вырашаецца, ці ўдасца выдаць трэцюю. Вершаў па-чэшску я не спрабаваў пісаць ніколі. Хіба што нейкія жарцікі.

Але гэта абсалютна іншая іпастась, іншы лад мыслення. Мае тэксты, якія я перакладу з чэшскай на беларускую, мне здаецца, не прагучаць. Хаця калі ў свой час Марыйка Мартысевіч пераклала тэксцік «Нататкі з творчага дому», апублікаваны ў «АРХЭ», то гэта было ўдала. Аднак, па-мойму, у беларускіх рэаліях ён нікому нічога не сказаў. Але, што праўда, па-чэшску я больш пішу пра Беларусь, а па-беларуску – пра ўсё без абмежаванняў. Бо беларуская мова для мяне першая, і абсалютна нецікава абмяжоўвацца ў ёй толькі беларускімі тэмамі.

 

 

Твой раман звышсучасны ў плане закранутых тэмаў і самае першае − гэта ўцекачы. І цяжка не заўважыць тваю крытыку стаўлення чэшскага грамадства да іх. Не пабаішся перакладаць на чэшскую?

Ні ў якім разе. Тыя апавяданні, што я зараз рыхтую па-чэшску, яны яшчэ больш жорсткія. Наогул сумняваюся, што кагось цікавіць, як я ўпісаўся ў чэшскую культуру. Але ў мяне ёсць чэшскія сябры-літаратары, я сачу за тутэйшым літаратурным жыццём. Калі казаць пра «тусоўкі», то можна адзначыць, што, у адрозненне ад менскай, тут я ўпісаўся. З аднае сышоў, у другую вярнуўся. Стала супрацоўнічаю з групай чэшскіх сюррэалістаў і з іхнім часопісам «Аналагон». І мне з імі вельмі цікава, гэта людзі, якія займаюцца ўжо нават не мастацтвам (а мастацтвам я стараюся займацца па-беларуску), а шукаюць нешта трансцэндэнтнае. Для іх пісьмо – гэта нешта большае, чым проста літаратура.

 

Апішы звычайны дзень Шчура-пісьменніка, перакладчыка і г.д. Прачнуўся, кава – і дысцыплінавана пішаш?

Паводле настрою. Калі ёсць пільная праца − спачатку, вядома, так. Толькі апошнія гады так. Дагэтуль я гуляў у багемныя гульні. Мне найлепш пісалася ў кавярні. Гэта быў такі рытуал. Зараз рытуалы змяніліся, бо крышку змянілася й сямейнае становішча – нарадзілася дачка.

Твая жонка чэшка? Як вы пазнаёміліся – скарыў яе сваёй чэшскамоўнай творчасцю?

Яшчэ афіцыйна не жонка, але так, чэшка. Мы сустрэліся, калі разам вывучалі іспанамоўную літаратуру. Я рабіў даклад пра першы паэтычны зборнік Борхеса, пасля гэтага мы пазнаёміліся. Яна таксама займалася аргенцінскай літаратурай, у прыватнасці пісьменнікам Абелем Посэ, творы якога я магу ўсім парэкамендаваць.

«Як жа так – даць прэмію чалавеку, якога ніхто не бачыў. Гэта ж скандал»

Яна раіць таксама нешта Шчуру-паэту і перакладчыку?

Паэту – не. Але перакладчыку на чэшскую – абавязкова. Мы фактычна разам працуем над тым, як павінен выглядаць выніковы чэшскі варыянт. Але каб у працэсе самога пісьма – не. Я гэта ўсё раблю цішком. Каб ніхто не бачыў, не замінаў, не дапамагаў. Бо гэта абсалютна інтымная рэч – пісьмо. Таму яна ўжо з гэтым змірылася, што мне патрэбны нейкі час на творчасць.

 

Якое яе стаўленне да Шчура-пісьменніка? Здзімае пылінкі ці наадварот: «Харош пісаць, ідзі лепш працай канкрэтнай займіся!»

Варыянт Б. Ніхто вакол мяне не ходзіць на дыбачках, ніхто не сцеражэ мой «творчы спакой». Я і не скарджуся, гэта ўсё абсалютна нармалёва. Яна ўспрымае мяне як звычайнага чалавека, які ўпаў ёй на галаву.

 

А пасля перамогі як сустрэла дома?

Святкавалі. Яны з дачкой нават трансляцыю глядзелі. Я дык не паспяваў. І калі прыйшоў, то без кепікаў не абышлося: «О, прыйшоў нарэшце лаўрэат дадому!» Але было агульнае адчуванне змоўніцкай радасці. Гэта ў прынцыпе наша супольная перамога, у якую з нас дваіх больш верыла яна. Але ж мы настолькі доўга разам, што ніякая прэмія неяк паўплываць на нашыя адносіны не можа. Гэта хутчэй я, калі б не атрымаў, адчуваў бы сябе такім гаўняным мужыком, які столькі часу адбірае ў сям’і, а з гэтага ні халеры няма.

 

Раз загаварылі пра дом. У Беларусь хочаш?

Хачу. Доўга не хацеў насамрэч. І калі пачытаю нейкія рэакцыі на маё ўганараванне, то зноў не хачу. Але што рабіць – людзі гаспадары ў сваім доме, а я там быў бы ўжо госць. Але мне хочацца да тых, хто мяне памятае і любіць. Такіх, спадзяюся, сотня набярэцца. І я раблю намаганні, каб хутчэй сустрэцца. І гэта не дранік-настальгія.

Але калі я прыеду ў Беларусь, то вялікай часткі людзей, што ствараюць мой сусвет, там не знайду, яны таксама з’ехалі. Перадусім хачу паехаць дзеля сваякоў. Покліч з’явіўся. З’ездзіць, каб аддаць даніну. Бо чалавек усё ж не гаспадар свайго лёсу. І калі б мне сказалі: «Ты ніколі ўжо не з’ездзіш у Беларусь», я б спалохаўся. Мець гэтую магчымасць вельмі важна. А покліч з’явіўся толькі нядаўна, калі нарадзілася дачка.

 

 

Не крыўдна, што радзіма пачынае любіць толькі праз узнагароды? Як таго Някляева, што, пакуль не атрымаў прэмію камсамола за вершы аб моладзевых будоўлях, не ўварваўся ў белліт?

Ідыёцкая сітуацыя, абсалютна згодны. Беларусам вельмі хочацца мець добрае «сваё», але трэба, каб яно было кімсьці «завізаванае». Проста свайго мець не дастаткова. І абавязкова «не горш» чым, скажам, у палякаў, расейцаў. Адфільтраванае, гламурнае. Для мяне гэта непрымальная сітуацыя, калі літаратура ў выніку гэтага рэдукуецца на некалькі выдавецтваў і на іхнюю піяр-кампанію, якую яны самі для сябе праводзяць. Гэта абсалютна не адпавядае рэчаіснасці, але медыя гэта вельмі некрытычна пераймаюць. Раздзьмухваюцца бурбалкі, якія вельмі падобныя да німбаў. Пагадзіся, гэта праблема, калі ў нас галоўная падзея – гэта нават не выхад кніжкі, а прэзентацыя. Дзе можна пабачыць, «памацаць» чалавека. І ў гэтым плане загалоўкі сённяшнія «Хто такі Шчур» вельмі красамоўныя. Як жа так, даць прэмію чалавеку, якога ніхто не бачыў. Гэта ж скандал. З аднаго боку, сапраўды, трэба ездзіць да чытача. Але я ў сваёй сітуацыі, натуральна, аддаю перавагу электроннаму распаўсюду. На шчасце, у наш тэхнічна падкаваны час людзі могуць прачытаць творы і без маёй прысутнасці.

«Калі аўтар гаворыць шэптам, яго не чуюць, дзеля гэтага трэба як след “гаркнуць”»

Літаратура, на жаль, часта ператвараецца толькі ў падставу для тусоўкі. Стварыць «школу пісьменніка», арганізацыю, нешта яшчэ... Гэта, у прынцыпе, нармалёва, людзям уласціва такое, але я гэтага не падзяляю. І ад такіх тусовак я б трымаўся далей, нават калі б я сто разоў быў у Беларусі. А вось які-небудзь паўпадпольны DIY-часопіс, накшталт нашага цяперашняга віртуальнага «ЛітРАЖа», выдаваў бы абавязкова.

Гэта не значыць, што я не паважаю прэміі, якую атрымаў. Наадварот, мяне цешыць атрымаць яе ад такога складу журы, пры такіх мінулых лаўрэатах! І я ўдзячны за магчымасць трапіць у цэнтр увагі людзей, якія раней не маглі, скажам, зайсці на сайт і нешта прачытаць, бо нашыя незалежныя медыя не паднеслі ім гэтага на сподачку.

 

Чаго чакаць ад цябе? Ёсць якія літаратурныя планы?

Мне вельмі хацелася б выдаць кніжку сваіх новых апавяданняў у Беларусі. Падобную да той кнігі, што выдаў у свой час Віталь Воранаў у Польшчы і якая таксама была ў доўгім спісе Гедройца, але далей не трапіла. Таму што я ў прынцыпе – аўтар больш кароткіх тэкстаў, якія ў нас, мабыць, пад уплывам заходняй моды і камерцыі цэняцца меней за так званыя «раманы». Калі аўтар гаворыць шэптам, яго не чуюць, дзеля гэтага трэба як след «гаркнуць». Ну вось я і гаркнуў, праз 10 гадоў пасля першага рамана (які атрымаў зніклую прэмію Юхнаўца і які таксама няблага было б урэшце выдаць): напісаў падкрэслена «актуальны» твор.

Хаця, як ні парадаксальна, сучаснасць як тэма мяне не настолькі ўжо і цікавіць. У сапраўднага мастацтва, па-мойму, іншыя крытэры актуальнасці. Цяпер дзякуючы прэміі пайшло нейкае рэха. Наколькі яно адгукнецца ў выдаўцоў і чытачоў – пытанне адкрытае, і пытанне фактычна не да мяне.

 

Тэкст і фота by Міхась Пашкевіч